Babel door Elfriede Jelinek Burgtheater  Paul Kooiker’s and Erik Kessels’s fascination for pictorial non-fiction books comes from the need to find images that exist on the fringe of regular commercial photo books. It’s only in this area that it’s possible to find images with an uncontrived quality. Books like this are rarely available in regular shops and have to be found, like a treasure, in thrift stores and from antiquaries. Highly Uncomfortable Photo Books is the third publication in a sequel of Kooiker’s and Kessels’s collection of unconventional photo books. After ‘Terribly Awesome Photo Books’ and ‘Incredibly Small Photo Books’, this publication focusses on books that are barely watchable because of its controversial nature. Shown are books about sex, war, propaganda, medicine and balloons. |
De theaterteksten van Elfriede Jelinek zijn deprimerend.
Regisseur Nicolas Stemann verandert Babel in een ode aan de fantasie.
Anneriek de Jong
11 juni 2007
Een batterij schijnwerpers straalt met zo’n verblindende kracht de zaal in dat wij de handen voor onze ogen slaan. Pas als het licht-offensief voorbij is, zien we wat er op het toneel is aangericht. Met bloed besmeurde lichamen liggen op elkaar, in verdraaide poses. Mannen met beulskappen op produceren vanachter drumstellen afgrijselijke herrie. De Amerikaanse president hangt als een gekruisigde Christus aan het plafond. En de enige die om het tafereel kan lachen, is een pluchen kikker.
Zo eindigt Babel. Het stuk van de Oostenrijkse Nobelprijswinnares Elfriede Jelinek staat vanavond in het Holland Festival. Nicolas Stemann, een jonge Duitser, regisseert het. Bij het Wiener Burgtheater ging Babel twee jaar geleden in première. Over ‘porno’, dood en oorlog gaat het, over de zonen van God en onverschrokken krijgers voor Allah, over de folteraars in de gevangenis van Abu Ghraib en de gelynchte soldaten aan de brug van Falludja, over mediageilheid en moeders en fallische machten.
Schrijven lijkt bij Jelinek op braken. Gretig verslindt zij de gruwelbeelden van het dagelijks nieuws – om ze als halfverteerde brokken uit te spuwen. Met toneelstukken in de traditionele zin van het woord hebben haar nieuwere theaterteksten niets te maken. Er zijn geen personages, er zijn alleen maar stemmen. Orakelende, vrij associërende stemmen, en de lezer van Babel moet maar raden wie er aan het woord is: de schrijfster zelf? Een zelfmoordterrorist? God de Vader? Of allemaal tegelijk?
„Ik vraag me af wie dat nog leest, behalve het Nobelprijscomité en mensen als ik, die ervoor betaald worden”, verzuchtte regisseur Nicolas Stemann tijdens de repetities van Babel. Agressief werd hij van de tekst omdat die hem telkens afstootte – maar ook hevig aantrok. De Hamburgse theatermaker heeft zich zoetjesaan tot Jelinek-specialist ontwikkeld. Das Werk, over het kabelbaanongeluk in Kaprun, werd meteen een hit. Babel kreeg erkenning in het prestigieuze Berlijnse Theatertreffen. Daarna kwam Ulrike Maria Stuart en nu pakt hij Über Tiere aan, het nieuwste stuk van Jelinek.
Het publiek van Babel krijgt heel wat te verduren. Eindeloos lang blijft het doek dicht. Een acteur leest onverstoorbaar stukken Babel voor: gaat dit de hele avond zo door, vraag je je vertwijfeld af. Kwakende kikkers, dezelfde als die uit het slotbeeld, doen de proloog nog eens dunnetjes over. Ook voor een dicht doek. We worden geplaagd, maar tegelijk aan het denken gezet. Want de vragen die Stemann stelt, zijn noodzakelijk, al zijn ze nog zo naar. Het zijn vragen over wat wij kunnen verdragen. Zijn we gezond als we álles kunnen verdragen, van martelende monologen op het toneel, tot en met folterfoto’s op de televisie? Staat gezondheid gelijk aan afstomping? Hoe ver moet horror in het theater gaan om ons echt te raken? En wordt het theatergeweld door zijn wanhopige concurrentie met het geweld in de wereld niet even pervers als het geweld dat het juist aan de kaak wil stellen?
Als het doek eindelijk opgaat, presenteert Stemann lichaamsarrangementen die net zo smakeloos zijn als de menselijke piramides in Abu Ghraib. Of net zo kunstzinnig. Door over de grenzen van de goede smaak heen te gaan valt de grens tussen kunst en werkelijkheid ineens helemaal weg. En dat verontrust. Het lukt Stemann om onze onverschilligheid voor even uit te schakelen. Het lukt hem zelfs om, dwars door de furieuze beelden heen, droefheid op te wekken. Droefheid over de oorlog in Irak, waar wij niets mee te maken willen hebben, en droefheid over alle oorlogen in verleden, heden en toekomst. De door Hitler ontketende oorlog heeft Stemann niet meegemaakt. Maar hij voelt haarfijn aan dat Jelinek er wél door is getekend.
Na de kikkerrevue stapt Stemann op een familie-sitcom over, genaamd Die Jelineks. Met een vader, een moeder en, hee, geen dochter maar een zoon! Margit is tegelijk de moeder van de Gekruisigde en de moeder van de doodspiloot Mohammed Atta. Deze moeder die zich voor haar zoon heeft opgeofferd wil delen in zijn bloederige roem. Margit lijft haar zoon letterlijk in en eet hem met huid en haar op. Hij is nu daar waar hij vandaan kwam, in haar warme buik.
Zo eindigen alle pogingen tot zelfgenezing, zowel bij Stemann als bij de auteur, in gevaarlijke regressie. Of, erger nog: in het kannibalisme, sadisme en masochisme van een infantiele maatschappij. Kijk ook maar naar de zoon. Die heet in Babel Peter en dankzij de door zijn moeder uitgeoefende psychische terreur is hij als volwassene een zichzelf beklagend slachtoffer. Maar hij is ook een machtswellustige dader als hij de gedaante aanneemt van het martelende manwijf Lynddie England. Peter staat voor al diegenen die het media-kunstwerk ‘oorlog’ vraatzuchtig consumeren. In al die gedaanten is hij te zeer sadomasochist om nog een heldere uitweg te zien en vlucht hij in de kunstfiguur van de sater Marsyas.
In Ovidius’ Metamorfosen delft Marsyas bij een muziekwedstrijd het onderspit tegen de god Apollo. Marsyas wordt levend gevild – en daarbij schieten Jelinek allerlei analogieën te binnen: de afgestroopte huid als het netvlies van het voyeuristische oog en de ribben van die aan de brug bungelende soldaat worden door de wind beroerd zoals Apollo zijn lier bespeelt.
Stemann zweept zijn spelers tot fanatisme op. „Alles moet eruit!” roepen zij hysterisch. De ongeremdheid van de acteurs valt met die van de figuren samen. Babel zou griezelige energieën kunnen ontketenen. Er hoeft maar één geloofs- of anderszins waanzinnige in de zaal te zitten en de vlam slaat in de pan. Het geniale van de voorstelling is dat er deprimerende problematiek in aangesneden wordt, terwijl je door Stemanns onvermoeibare spel met schijn en werkelijkheid uiteindelijk toch een goed humeur krijgt. Theater ís niet machteloos. Theater reikt tot aan de sterren van de fantasie. En daarmee kan Stemann iets wat Jelinek niet kan: hij geeft een beetje hoop. Het mag dan nog zo’n puinhoop zijn in de wereld, in het theater klinkt het vitale gelach van de daar steeds weer tot leven gewekte sater.
Babel, door het Wiener Burgtheater, vandaag en morgen in de Stadsschouwburg van Amsterdam. Info: www.hollandfestival.nl. De tekst verscheen in Jelineks bundel Bambiland bij uitgeverij Rowohlt. Zie ook: www.elfriedejelinek.com.
ELFRIEDE JELINEK
Elfriede Jelinek werd in 1946 geboren. Haar joodse vader, die de holocaust had overleefd, stierf aan zijn oorlogstrauma’s.
Haar katholieke moeder wilde niet over het verleden praten. Liever drilde zij haar dochter tot een artistiek wonderkind. Elfriede mocht nooit met andere kinderen spelen; ze moest musiceren tot ze erbij neerviel.
Haar moeder had wel haar vader door de oorlog heen gesleept. En Elfriede gemaakt tot wat ze was: een veelzijdige kunstenares.
Tot op gevorderde leeftijd liet Jelinek zich in het ouderlijk huis door haar moeder kwellen (nu is de moeder dood).
Geen wonder dat de eeuwige dochter de oorzaak van al het kwaad in de driehoek vader-moeder-kind vermoedt.
