Law and Order in Amerika

Fotograaf Jan Banning is internationaal vermaard om onder meer zijn reeksen portretten van bureaucraten in verschillende landen, ‘troostmeisjes’, Amerikaanse zwervers, overlevenden van de Birma- en Paka­baroe-spoorweg en armen in Malawi. Hij wil zijn publiek op een andere, onbevangen manier laten kijken naar vaak kwetsbare mensen en de systemen waarvan zij deel uitmaken.

Voor zijn project Law and Order stelde hij zich de vraag hoe verschillende rechtssystemen werken en of het daarin alleen nog maar draait om vergelding of dat er ook nog sprake is van ‘hogere’ doelen, zoals de resocialisatie van gevangenen. Hij zocht zijn antwoorden in Oeganda, Frankrijk, Colombia en ten slotte de Verenigde Staten. Hij had ook graag naar Iran of Saoedi-Arabië gewild, maar dat bleek kansloos. Banning is inmiddels gewend dat hij voor zijn werk eerst een lange, moeizame weg moet afleggen voordat hij zijn camera daadwerkelijk op statief kan zetten. Tot nog toe was Law and Order de grootste beproeving, door de optelsom van belemmeringen in het belang van privacy en veiligheid, maar ook uit onwil en desinteresse van gevangenisautoriteiten. Uiteindelijk kon Banning in Amerika terecht in Georgia, de staat die houder is van het gevangeniswereldrecord: één op de dertien volwassenen zit gevangen of staat onder toezicht van justitie in afwachting van een strafzaak.

Duizelingwekkend netwerk

Het Amerikaanse strafsysteem is het grootste van de wereld. Sinds president Richard Nixon in 1971 de War On Drugs begon, groeide de gevangenisbevolking met zeshonderd procent en werden van kust tot kust nieuwe gevangenissen uit de grond gestampt. Van de circa tien miljoen mensen die wereldwijd officieel gevangen zitten, is ruim 2,2 miljoen Amerikaan. Van de honderdduizend Amerikanen zitten er 750 gevangen, negen keer zoveel als in Nederland en andere EU-landen. Nog eens 5,5 miljoen burgers staan onder toezicht van justitie, bijvoorbeeld omdat ze voorwaardelijk vrij zijn. Het is in de VS een industrie met een budget van tweehonderd miljard dollar per jaar, 2,5 miljoen medewerkers en een duizelingwekkend netwerk van bijna vijfduizend gevangenissen.

Straffen zijn zwaar en lang. In het Amerikaanse ‘Tough On Crime’-beleid kwam in de jaren tachtig in een aantal staten op het bezit van kleine hoeveelheden verdovende middelen vijftien jaar gevangenisstraf te staan. In de ‘Zero Tole­rance’-benadering van de jaren negentig nam de helft van de Amerikaanse staten de ‘Three Strikes’-wet aan. Rechters zijn voor recidivisten aan een minimumstraf gebonden. De man die een videoband van Walt Disney’s Sneeuwwitje uit de Walmart ontvreemdde, kreeg 25 jaar omdat het zijn derde misstap was. Een ongelukkige die een ongedekte cheque uitschreef, kreeg levenslang. Inmiddels is één op de elf Amerikaanse gevangenen een ‘lifer’.

Torenhoge schulden

Jaarlijks checken 750.000 nieuwe gevangenen in. Iedereen wil law and order, maar tegen zo laag mogelijke kosten. Middels dwangarbeid produceren gevangenen hun eigen voedsel, of verkeersborden en kantoorinrichtingen. Som­mi­ge gevangenissen besparen op ordebewaking in bezoekruimtes door contact alleen nog toe te staan via beeldschermen.

De meeste gevangenen werden veroordeeld voor geweldloze misdrijven: drugsbezit, diefstal en inbraak, verstoring van de openbare orde. Onder hen veel geestelijk gestoorden die geen psychische hulp konden krijgen, drugsverslaafden en steeds meer illegale immigranten.

Een andere grote categorie zijn ex-gevangenen die de regels voor hun voorwaardelijke vrijheid overtraden en opnieuw gearresteerd werden: dat overkomt zeventig procent. Ze werden betrapt tijdens een drugscontrole of gingen weer op dievenpad. Ex-gevangenen hebben vaak geen recht op voedselbonnen of sociale huisvesting en het is zo goed als onmogelijk voor ze om een baan te vinden. Geld verdienen is cruciaal, want veel ex-cons verlieten de gevangenis met torenhoge schulden door proceskosten, openstaande boetes en achterstallige kinderalimentatie, want die loopt tijdens de straf door.

In de gevangenisindustrie worden sloebers door sloebers bewaakt: gevangenissen kampen met eeuwig personeelstekort, dus de drempel is zo laag mogelijk. De salarissen in de branche zijn laag, terwijl het werk gevaarlijk is. Goed gedrag voor gevangenen loont immers niet: door de topzware straffen hebben ze weinig te verliezen en velen zijn boos en gefrustreerd. Vooral in de zuidelijke staten overlijden elke zomer gevangenen in cellen waarin de temperatuur tot 43 graden of meer kan oplopen. Anderen sterven door slechte medische zorg of zelfmoord. 

En door geweld.

Amerikaanse straten zijn door het Tough On Crime-beleid onmiskenbaar veiliger geworden, maar eerder dan dat de misdaadcijfers daalden, verplaatsten ze zich. Het aantal verkrachtingsslachtoffers in gevangenissen wordt geschat op jaarlijks 216.000 – slachtoffers, niet gevallen. Al die slachtoffers waren meerdere malen aan de beurt. Dat betekent dat gevangenisverkrachtingen de bulk zijn van alle verkrachtingen in de VS. Het maakt Amerika waarschijnlijk tot het enige land ter wereld waar meer mannen dan vrouwen worden verkracht.

Klopje op de schouder

Dit zou voor Amerikanen dé tijd zijn om het strafbeleid te ontmantelen. De misdaadcijfers zijn laag, op overheidsuitgaven moet worden bezuinigd en de War On Drugs is door de regering-Obama ‘ineffectief en onhoudbaar’ verklaard. In augustus dit jaar kondigde minister van Justitie Eric Holder maatregelen aan. ‘Tough On Crime’ moet ‘Smart On Crime’ worden, gericht op echte zware criminaliteit. De regering werkt aan het afschaffen van de verplichte minimumstraffen voor kleine drugsdealers en -gebruikers en voor senioren moet vervroegde vrijlating mogelijk worden in ruil voor vrijwilligerswerk in anti-drugsvoorlichtingsprojecten.

Recent hevelden al zeventien staten budget over uit de pot voor meer gevangenissen naar programma’s die recidivisten en drugsverslaafden moeten helpen en in de afgelopen vijf jaar schaften weer vier Amerikaanse staten de dure doodstraf af. Maar de strijd is nog lang niet gestreden. In 39 van de vijftig Amerikaanse staten worden rechters en aanklagers door het volk gekozen en worden politiechefs door gekozen burgemeesters benoemd. In de jacht op stemmen doen ze kiezers de Tough On Crime-belofte. Vooral in ‘small town America’, de plattelandsgemeenschappen die de grond en de bulk van het personeel voor de gevangenis­industrie leveren, zijn strafrechthervormers vooralsnog zo goed als kansloos.

Banning is terughoudend met oordelen. Zijn beelden moeten bijdragen aan het gesprek over zin en doel van straffen. Het viel hem wel op dat er in de gevangenissen van Georgia nauwelijks sprake is van menselijk contact tussen gevangenen en hun bewaarders. In een cel in Oeganda krijg je misschien eerder een klap of word je ziek door de vervuiling, maar daar zul je een bewaarder ook nog wel eens iemand een bemoedigend klopje op de schouder zien geven. Er is tenminste compassie.