Tina Modotti
(1896–1942)
Works
(b. 1896, Udine, Italy; d. 1942)
Photographs of Pandurang Khankhoje, his agricultural experiments, and the Escuelas Libres de Agricultura, Mexico (1924–28)
Gelatin silver prints
Various dimensions
Collection of Savitri Sawhney
Neue Galerie, Kassel
The agronomist, freedom fighter, and political revolutionary Pandurang Khankhoje was born in 1886 in British colonial India. Profoundly impacted by the Great Famine of 1896–97, Khankhoje remained acutely aware of the link between social freedoms, self-determination, and basic sustenance. After travelling and gaining education as well as military training in Japan, the United States, Turkey, Syria, and Germany, he settled in Mexico. Khankhoje and his compatriots abroad formed the Indian Independence League, the Pacific Coast Hindustan Association, and the Ghadar Party also known as “the Party of Insurrection” striving for India’s freedom.
In the 1920s, Khankhoje met Italian photographer, actress, and fellow revolutionary Tina Modotti in Mexico City as well as legendary muralist and painter Diego Rivera, who went on to depict Khankhoje in his mural at the ministry of Public Education, sharing bread at a table with poor people from the world over. Setting up laboratories to study plant genetics and thirty-three free schools of Agriculture—Khankhoje’s contribution is evident in Modotti’s detailed photographic studies on the cultivation methods of corn and wheat, visionary field experiments, and peasant gatherings. Documenting this heightened phase of solidarity and social strife, Modotti’s images encapsulate the social tableau around conflated revolutionary lives during the Mexican Renaissance.
By Savitri Sawhney
Tina Modotti, Pandurang Khankhoje presenting a new variety of corn, Mexico (ca. 1928), black-and-white photograph mounted on paper, 11.5 × 9 cm
My father, the agronomist and political revolutionary Pandurang Khankhoje, was born in 1886 in British colonial India, the son of a Marathi vakil, a petition writer in the courts of law, and the grandson of a revolutionary who fought in the Indian Rebellion of 1857. Born into a Brahmin family that treasured learning above all else, Khankhoje was mentored by his grandfather, who taught him to recognize the inequity and violence of British colonial rule. The Indian famine of 1896–97, due to the failure of the monsoon as well as an administrative breakdown engineered by the British, left a deep mark on Khankhoje, one that was to determine his choice of a career bringing together revolutionary and agrarian concerns in pursuit of social justice.
As a student, Khankhoje was an ardent admirer of the French Revolution and of the American War of Independence. Closer to home, the Hindu reformer Swami Dayanand and his Arya Samaj movement, which called for a spirit of reform and social change, became the hero to a young student group led by Khankhoje, who, by the time he was seventeen years old, had the police warning his parents about his “seditious” activities. India’s independence became Khankhoje’s aspiration, one that was to lead him to many parts of the world: Japan, the United States, Turkey, Syria, Persia, Germany and, finally, Mexico. Khankhoje’s first departure after he finished school, however, was made to meet his guru, Lokmanya Tilak, one of the first Indian thinkers to proclaim “Swaraj (Self-rule) is my birthright and I shall have it,” and to demand complete self-determination.
India was to gain its independence only many years later—after two world-shattering wars—and it would be brought, ultimately, by the nonviolence movement of Mahatma Gandhi. Nevertheless, freedom from colonialism cannot be achieved in days or months, perhaps not even in years; the foundations of resistance and the mental preparation of the Indian people took decades. It began with the Indian Rebellion of 1857, with a mutiny of sepoys from the British East India Company’s army, often called the First War of Independence; many other resistance movements were to erupt in India before colonial rule ended in 1947. Bent on bringing armed struggle to India, Khankhoje was instrumental in one of these movements: the Ghadar Party.
First, though, and on Tilak’s advice, Khankhoje left for Japan. The recent victory of the Imperial Japanese Navy over the Imperial Russian Navy at Port Arthur in 1904, and the humiliation of a Western power by an Asian power, was unprecedented in modern times. There, Khankhoje met O-kuma Shigenobu, the former Japanese prime minister then president of the Indo-Japanese Foundation, who promised sympathy but nothing more. Destitute, Khankhoje met the exiled Chinese revolutionaries of Sun Yat-sen, the first president and founding father of the Republic of China. They promised financial help and instruction in the military arts in exchange for English lessons. This resulted in a momentous meeting with Dr. Sun himself, who encouraged Khankhoje’s revolutionary aspirations. He also stressed the importance of agriculture in a nation’s development. This conversation would have a profound effect on Khankhoje and the trajectory of his life and work to come.
In those days, passports were not common; people traveled on the strength of letters of permit, sailors’ passes, or nothing at all. Khankhoje had left India without papers, fleeing the colonial police. Slowly abandoning his puritanical, Brahmanical customs, he traveled as a laborer, cleaning decks and taking refuge with the African workers. After a year in Japan, Khankhoje read an announcement in the newspapers calling for labor to help rebuild San Francisco after the 1906 earthquake. With the help of his Chinese friends he was soon traveling to the United States in the hold of a ship carrying workers to San Francisco. Once there, rejected for all construction work due to his poor physique, Khankhoje went through the gamut of experience of an unskilled immigrant in the United States: he worked as a waiter, a cleaner, a dishwasher, and a hospital attendant. After saving enough money for college fees, he enrolled in the University of California, Berkeley as a student of agriculture. After just a year at Berkeley, Khankhoje joined the nearby Mount Tamalpais Military Academy, which he felt would better assist his desire to lead an armed struggle against the British. It was during his holidays that he made a point of meeting Indian immigrant workers in nearby farms, exhorting them to join the ranks of his formative idea, an Indian Independence League in the United States.
The beginning of the twentieth century was bringing changes across the colonial world. Imperialism appeared to be dying a slow death. Many Latin American countries had fought and become independent from Spain in the nineteenth century. In the early twentieth, the Irish were fighting for freedom from the Crown; indeed, Mount Tamalpais was run by a retired Irish Army officer, who sponsored Khankhoje. He graduated from Mount Tamalpais in 1910 at the height of the Mexican Revolution—often mistaken for a Mexican, Khankhoje made friends with many Mexican revolutionaries through a fellow cadet. If the world was indeed shifting, the philosophy of governance was undergoing a deep change: dictatorships were being overthrown and democracy was gaining ground; the colonized world was getting restive. For Khankhoje, establishing an armed struggle for Indian freedom from colonialism had to begin.
Nevertheless, Dr. Sun’s advice had stayed with him, and Khankhoje first headed to Oregon, where he worked alongside Indian laborers in a lumber mill; on Sundays Khankhoje motivated them to work for Indian self-determination. It was there in Portland that the Indian Independence League was formally inaugurated. The organization was formed with Sohan Singh Bakhna as president and Pandit Kashiram, the mill manager, as treasurer. By the end of the year they had more than four hundred volunteers. Khankhoje later encountered Lala Har Dayal, an eminent Indian intellectual teaching at Stanford University, while researching the organization of dissident Sikh farmers in British Columbia. Har Dayal had begun a propaganda campaign, publishing a newspaper that featured patriotic songs and articles in the vernacular languages of India. This was the seed from which the Ghadar Party would emerge in 1913.
While Har Dayal, a brilliant orator, set out to procure arms and ammunition for the Indian rebels, he made an alliance with the Germans who were secretly preparing to wage war. Khankhoje, as he dedicated his time to the Ghadar movement, began organizing a militant group consisting of retired ex-servicemen, making use of his recently gained military expertise at Mount Tamalpais. He trained his volunteers in an isolated farm belonging to a Ghadrite. Their intention was to raid Indian police establishments and attack armories, systematically creating trouble for the British by a chain of military incidents as learned from observing the Mexican Revolution.
In 1914, with the world about to experience a cataclysmic war, the Indian volunteers were ready to foment trouble in India; it was a period of activity and mass mobilization. As the Indian volunteers set out for India, Har Dayal was arrested and escaped to Switzerland. Khankhoje, after learning that the Germans were going to meet with Indian activists in Constantinople, left on a steamer, with forged Persian papers, to join them; he intended on subverting Indian troops at the Indo-Afghanistan border. While the Germans had planned expeditions to Afghanistan and Iran (as well as a third front in the Middle East) to cut the supply of oil and divert British forces, Kaiser Wilhelm II had no intention of helping Indians attain independence; his intention was merely to distract. Eventually, Khankhoje joined the expedition led by Wilhelm Wassmuss, the German “Lawrence of Arabia,” who, frequently mistaken for a Persian, led skirmishes against the British. As he fought the British and slowly built up an army of recruits to enter India via Indian Baluchistan—while waiting for the arms promised by the Germans as well as a shipload of volunteers from the United States—Khankhoje was wounded. He took shelter with the Qashqai tribes who had befriended him, where it took him a year to recover.
In the meantime, the quixotic war launched by the Ghadar volunteers in India ended in criminal trials and executions. Thousands of Indian soldiers had been recruited to fight in World War I, and loyalties were divided. It all ended, but not before the British Indian Government launched a series of cruel reprisals. Chased by the secret service, Khankhoje decided to join the mainstream of the Indian independence movement and left for Paris to meet Madame Bhikaji Cama, a Parsi patriot, who directed him to Germany. Virendranath Chattopadhyaya, brother of the renowned Indian poet Sarojini Naidu—or Chatto, as he was affectionately called—was in Berlin, leading a group of Indians intent on fighting for self-determination. Khankhoje was back in his element.
After the Russian Revolution in 1917 and Lenin’s founding of the Communist International (the Comintern), the Indians decided to seek Lenin’s help, and though the delegation was denied access, Khankhoje was singled out for a meeting; the Russian leader wanted to learn about the plight of the Indian farmer. Lenin and Khankhoje spoke at length. It became clear, however, that the Russians were more invested in the Persian democratic movement. Although Khankhoje would remain deeply committed to the ideals and principles of Lenin, he was also aware that India was not ready for communism.
After the end of World War I, Khankhoje feared the British secret service. The threat of extradition was very real. Mexico had become his only option, and, reminded of the Mexican revolutionaries who had impressed him, he set sail. There is little account of the problems and vicissitudes that he encountered on his arrival in Mexico around 1924, though we know from letters to his father that he nearly starved and grew vegetables in Xochimilco, a famous tourist attraction near Mexico City. Khankhoje reconciled himself to the fact that returning to India was prohibitive and that he simply now had to make a new life. He attempted to find his old revolutionary friends from the days of the Mexican uprising: one of them, Ramón P. de Negri, had become Minister of Agriculture; another was Senator Luis Monzón. After some time, Khankhoje was finally appointed as a professor at the National School of Agriculture in Chapingo. He had American credentials but no Spanish to speak of; a linguist at heart, however, he was soon teaching in pidgin Spanish.
After the war, Mexico was intellectually and politically dynamic. Years of colonial rule, a brief spell of Habsburg domination by Emperor Maximilian, and thirty years of the dictatorial rule of Porfirio Díaz had ended in a cruel and violent revolution. Mexico had entered a transformative phase. The mood of the Agrarian Revolution of Emiliano Zapata persisted even after his death. The Mexican farmer, the soldier, and the industrial laborer, the oppression of the masses by the rich and influential, became central themes of the new Mexican art, exemplified by the Mexican muralists, among them David Alfaro Siqueiros, José Clemente Orozco, and Diego Rivera. The new Minister of Public Education, José Vasconcelos—called “The Mexican Eagle”—was an intellectual who had developed a taste for Asian philosophy and yoga; he encouraged the popular arts, built schools, and fought illiteracy. He commissioned Rivera to paint a series of murals in the Ministry of Education and the former chapel of the National School of Agriculture in Chapingo. Rivera, the most famous of the muralists, had returned to his country after a decade in Europe and, in his own way, created a new school of Mexican painting. Using an amalgam of Spanish influence and Mexican indigenous art, he resurrected the ancient Aztec art of mural decoration.
In the midst of an explosion of Mexican art and liberal politics, Khankhoje found himself in the vortex of a different kind of revolution. Saddened by his failure to bring about Indian independence, he projected his desire for self-determination onto the Mexican people. While working with farmers in Mexico, Khankhoje realized their need to learn new techniques and scientific methods to improve the quality and yield of crops. He worked on developing new varieties of high-yielding corn, studying wheat, with particular attention to drought- and disease-resistant and high-yielding varieties. Plant genetics became the subject of his revolutionary endeavors.
It was here, doing this work, that he first encountered Tina Modotti, the Italian photographer, political activist, actress, and model. She had traveled to Mexico with her companion, the American photographer Edward Weston. Her initial work featured portraits of society women; her later, celebrated images would feature still-life studies of minimalist calla lilies, clumps of sugar cane, and shade-strewn palms, and, most famously, portraits of Mexican and Indigenous laborers and peasants. Her later work would bring her to be increasingly involved in the everyday life, politics, and poverty of the Mexican farmer. Meanwhile, Weston’s own famous series of artistic nudes of Modotti would prompt Rivera to make her his own model for the magnificent nude “Germination” (1925), a panel of the mural at the National School of Agriculture in Chapingo, near Texcoco.
It was in this crucible of ideas about art, science, and revolution that Khankhoje, Rivera, and Modotti met. Khankhoje was spending time with Rivera while he was painting, engaging in conversation about communism, his meeting with Lenin, and his ideas about better farming methods that might help the Mexican farmer and his crops. This led to the foundation in 1926, by Khankhoje, of the Escuelas Libres de Agricultura, the Free Schools of Agriculture, which would eventually become thirty-three free schools in several states of Mexico; Rivera would become deeply involved as a patron in this enterprise. The idea behind the schools was to improve agricultural farming methods by teaching new techniques to the farmers and deciding what was best to grow in each region: coffee plantations in Veracruz and maize near Texcoco, for example. Indeed, Khankhoje’s experiments with corn were a seminal contribution to the research and study of better varieties. These studies, many years later, would inform the Green Revolution spearheaded by Norman Borlaug. In turn, the Green Revolution would benefit India immensely, which in its way was the fulfillment of Khankhoje’s initial dream: to provide food for the people of India.
Modotti, meanwhile, was evolving in her political consciousness and becoming a revolutionary: she joined the Mexican Communist Party and began concentrating on social themes in her photographic work, which featured in political publications such as El Machete. (Her solo exhibition in 1929 at the National Library would be called “The First Revolutionary Photographic Exhibition in Mexico.”) She further focused on the activities of the Mexican Indigenous people. In the official legal documents of the Free Schools of Agriculture, Modotti is listed as the photographer that recorded the activities therein. She joined Khankhoje on his forays into the farming hinterlands of Mexico and soon began to take brilliant photographs for his monographs, among them Maiz Granada “Zea Mays Digitata,” su origen, evolución y cultivo (1936). The book traced the origin of maize from the corncob to the lowly teosinte grass, and was an exacting treatise on plant genetics, illustrated by the photographs of Modotti. Her sharp eye and stark black-and-white modernist compositions infused light and life and allegory into what would have been stolid scientific records. Her 1928 depiction of a new variety of maize showed an ear of multigrain corn that opened like a pomegranate. In a single brilliant study, Modotti gives this corn life, composing a narrative that promises sustenance.
In Mexico, Modotti was deeply moved by Khankhoje’s quest to improve the yield of plants to better feed the world. Moving around the Mexican countryside, she also recorded a way of life that was slowly being made extinct by modernity, that of the small farmer or peasant tilling the soil to feed his family. In addition to this pastoral body of work, however, she also shot Khankhoje in his laboratory. In a photograph composed with the pathos of a Northern Renaissance painter, Modotti shows Khankhoje’s worktable laid with a few specimens, the strength and concentration of the subject illuminated by a ray of sunlight through a window. The image brings to the fore the emotional impact of food and poverty and social justice. There are many other photographs: see the geometric display of corn in the laboratory, Rivera sitting in a lighter moment, Khankhoje holding an ear of corn like a flambeau of liberty. Each image with the backdrop of the mystical maize, the high-yielding varieties of drought-resistant wheat and the better cultivation of yam, the unrefined food of the masses was given the importance it deserved. Rivera did not remain untouched or uninfluenced by Khankhoje’s and Modotti’s work either. With almost biblical overtones, he depicted Khankhoje in an allegorical mural called El pan nuestro (1923–28), painted at the Ministry of Education. It showed Khankhoje at the head of a table, distributing bread as if to the people of the world. Much later, in his famously destroyed fresco for the Rockefeller Center in New York, called Man at the Crossroads (1932–34), Rivera included Khankhoje’s agricultural studies as a small detail along the bottom of the mural. (The mural also featured Lenin, which would ultimately cause the Rockefellers to destroy it.)
In 1930, after a series of political assassinations and attempts, Modotti was expelled from Mexico by the anticommunist authorities and extradited to Europe, where she would escape to Moscow and work for Workers International Relief and the Comintern. After joining the struggle in the Spanish Civil War, its end found Modotti again in Mexico, where she died in suspicious circumstances in 1942. Her grave, in Panteón de Dolores in Mexico City, features a text written for her by Pablo Neruda: “Pure your gentle name, pure your fragile life, / bees, shadows, fire, snow, silence and foam, / combined with steel and wire and / pollen to make up your firm / and delicate being.”
The complete archive of Modotti’s photographs of Khankhoje and his botanical research and agricultural work stayed in his custody in Mexico, where he remained, settling down and having a family. Khankhoje would only leave Mexico in 1955, for his final return to India after it gained independence. Disillusionment set in there, however: on his return, he refused financial aid, preferring that money be spent on agricultural initiatives, which the government was unprepared to fund. Khankhoje withdrew from public life, reading the Vedas and Indian philosophy at length, and refusing to join politics. Khankhoje passed away in 1967, in Nagpur, at the age of eighty-one. In India, he will be remembered for his revolutionary work, and for his contribution to the Ghadar movement.
Indeed, Khankhoje’s exile in Mexico, and the life and work he made there, might well have been forgotten but for Modotti and her brilliant photographs. A woman both of and ahead of her time, Modotti almost elevated Khankhoje’s agricultural and botanical research into an art form. Her modernist photographs document a singular era, a period of art and revolution, of solidarity and social strife, one which forever stands encapsulated in the strange beauty, exacting seriousness, and deep social consciousness of her images.
Tina Modotti, fotografe in Mexico, soldaat in Spanje; Het ritme van kippevel
De vroege foto's van Tina Modotti waren liefdesverklaringen aan Mexico. Ze wist de indruk te wekken dat een poort, een lelie of een serie telegraafdraden zonder haar tussenkomst minder scherp zouden bestaan. Maar toen het communisme bezit van haar nam, werd wat licht en bekoorlijk was vervangen door een plaatijzeren symboliek.
Carol Naggar en Fred Ritchin (sam.): México Through Foreign Eyes - Visto por ojos extranjeros. Uitg. W.W. Norton & Company, 304 blz. Prijs ƒ 110,10.
Margaret Hooks Tina Modotti - Photographer and Revolutionary. Uitg. Pandora, Harper Collins, 277 blz. Prijs ƒ 88,80.
K. Schippers
31 december 1993
Wie in het tweetalige boek México Through Foreign Eyes - Visto por ojos extranjeros bladert ziet nooit hetzelfde land. De samenstellers Carole Naggar en Fred Ritchin hebben uit honderdveertig jaar fotografie, van 1850 tot nu, zoveel schitterende platen gekozen dat Mexico door een wemeling van de scherpste bijzonderheden steeds opnieuw voor de ogen van de beschouwer verrijst.
Dat keurig uitgespreide overhemd van Maximiliaan met bloedsporen om de kogelgaten; de Fransman François Aubert was in 1867 bij de terechtstelling van de keizer aanwezig.
De Amerikaan Joel-Peter Witkin fotografeerde in 1990 een stilleven van handen, voeten en vruchten, in het midden zit een kind, het is bedolven onder het ooft, een kroon is over z'n ogen gezakt. Het hoort bij een fiesta, maar het lijkt of de bebloede ledematen net zijn losgehakt.
In 1960 ontmoette Ed van der Elsken de vierenzestigjarige muurschilder David Alfaro Siqueiros, die in mei 1940 was betrokken bij de eerste aanslag op Leon Trotski. De Nederlander liet hem voor een reusachtige schildering van politie en arbeiders staan. Siqueiros strekt zijn armen uit naar de fotograaf, de vuisten gebald, net als op dat manhaftige Stalinistische zelfportret uit 1940.
Mexico door vreemde ogen is geen boek om chronologisch te bekijken. Het verzet zich tegen elke samenvatting, steeds gaat het om de details, die ontdekkingsreizigers en beroepsfotografen aan het land hebben ontfutseld.
De witte stoel uit 1975 van de Amerikaanse Linda Connor is niet tot bedaren te krijgen, onder een rieten afdak trilt hij zich bij de felste zon uit z'n omtrek.
Edouard Boubat laat in 1978 de drogende beschaduwde lakens tussen de bomen Frans sierlijk opbollen, Parijs verplaatst naar het Mexicaanse platteland.
Een Indiaan houdt op een schimmige berghelling een klein bijna abstract afgodsbeeld in z'n handen, het witste steen licht op vlak voor het grauwgrijze hemd, dit is 1890, de Amerikaanse antropoloog Carl Lumholtz maakt z'n eerste reis in de meest afgelegen streken van Mexico.
De armen van een poppenspeler, de plankjes en draden zijn op een handpalm en een pols tot rust gekomen. Een paar bladzijden verder steken de witte kelken van twee lelies scheef in de lucht. Een vrijheidsvlag, arbeiders met sombrero's, dit is het werk van Tina Modotti (1896-1942) en nu kan ook Edward Weston (1886-1958) niet ver meer zijn, daar is hij meteen al, een wolkenlucht, een pyramide, een naakt op de rug.
Puntschoenen
Het boek van Naggar en Ritchin geeft aanleiding tot honderden geschiedenissen, dit is er een van, het verhaal van twee geliefden die alsof er niets is gebeurd weer rustig bij elkaar staan. Wat zou Modotti ervan hebben gevonden dat ze ten slotte toch nog in een boek voor de sjiekste salontafel is terechtgekomen?
Haar eerste foto heette Mijn laatste minnaar! Ze moet het model hebben ontdekt bij de schilder en beeldhouwer Germán Cueto die een poppentheater in de Mixcalcostraat had. De foto staat in de monografie Tina Modotti - Photographer and Revolutionary van Margaret Hooks.
Het is een marionet met puntschoenen, een wijde broek, een korte cape en een sombrero, geheel in de stijl van de mannen die de stad aan het begin van de jaren twintig bevolkten.
De pop hangt tegen een muur en kijkt de fotografe vanuit z'n ooghoeken schalks aan. Het zal een uur of twaalf zijn, de zon staat hoog, pal achter de Mexicaan prijkt zijn schaduw op het kalk. De donkere broek vermengt zich met dat zwart. Het is niet meer te zeggen waar de stof in de schaduw overloopt.
Hooks beschrijft hoe Modotti na een mislukt huwelijk in 1923 met de fotograaf Edward Weston naar Mexico-stad was vertrokken. Een latijns land sprak voor haar vanzelf. Ze was in Udine, Italië geboren en werkte daar om het gezin te onderhouden al jong in een fabriek. In 1913, toen ze zestien was, reisde ze alleen naar haar vader en zuster in San Francisco die daar de overtocht van de hele familie probeerden voor te bereiden.
In de Italiaanse wijk raakte ze aan het toneel, ging naar Hollywood, speelde als een exotische femme fatale met veel Spaanse krullen een paar kleine rollen bij de stomme film en leerde Weston kennen. Hij liet zijn vrouw en vier kinderen voor haar in de steek, en zij gaf het acteren op, te oppervlakkig. Ze sprak ook Duits, wat aan de keel-r in al haar talen te horen was. In haar vroegste jeugd had ze met haar familie om de werkgelegenheid een paar jaar in het zuiden van Oostenrijk gewoond.
Eenmaal in Mexico werd ze de assistent van de toen al bekende fotograaf en leidde ze de studio. Langzamerhand nam ze ook een deel van het echte werk over en begon met een Graflex, een grote camera, zelf foto's te maken.
Over de marionet schreef Weston aan een vriend dat hij die heel graag zelf had willen signeren en zoiets kwam in zijn leven niet vaak voor. Toch hadden zijn meestal half abstracte beelden nauwelijks invloed op zijn vriendin. Hij naderde een naakt soms zo dicht dat de huid het hele oppervlak van de foto vulde. Het werk van Modotti was van meet af aan veel grilliger.
Tientallen breedgerande hoeden, schuin van boven gezien, een optocht, het is of je geritsel hoort op de plekken waar twee hoeden door plaatsgebrek tegen elkaar botsen.
Een ezeltje, het is van de schil van een ui en een paar stokjes gemaakt, het torst schijfjes salami en vier bloemen op z'n rug en toch is heel dat wankele evenwicht van het officiële lastdier en zijn vracht tot uitdrukking gekomen.
Het ritme van traptreden die naar beneden wijken, van fonkelende glazen naast en achter elkaar, het ritme van het kippevel op een borst vlak naast de wang van een drinkende jongen.
En dan die zee van ruimte onder de hoog geheven balk op de schouder van de arbeider.
Of het allersimpelste: de hamer die kruiselings op een sikkel is gelegd. Deze twee zijn niet voor de foto even bij een ijzerhandel gekocht, aan de slijtplekken is te zien dat ze nog dagelijks dienst doen, ze moeten van een paar arbeiders zijn geleend.
Aderen en eelt
Toen Tina Modotti dit stilleven maakte, had Edward Weston haar verlaten. Hij was naar Los Angeles teruggegaan. Zij werkte nu geheel alleen en hoorde tot de communistische kring rond de muurschilders Siqueiros en Diego Rivera. Het was Modotti's grote trots dat ze met de verkoop van haar eigen foto's in haar onderhoud kon voorzien.
Al in de tijd van Weston kreeg ze steeds meer belangstelling voor de Mexicaanse revolutie. Op een treinreis sliep hij op de zachte kussens van de eerste klas terwijl zij in een andere wagon op het hout tussen de Indianen lag. Toen hij was verdwenen paste ze ook de meeste onderwerpen van haar foto's bij haar nieuwe geloof aan.
Handen van arbeiders met veel aderen en eelt. Een sikkel met een maiskolf. Een vrouw met een vlag. Een krachtige vuist met een minstens zo krachtige hamer.
Hooks zegt er niet veel over, maar Modotti's beginwerk in dienst van de grote revolutie laat al zien wat haar ten slotte zou fnuiken.
Voor het zo ver is zijn haar foto's liefdesverklaringen aan Mexico. Ze weet dan werkelijk de indruk te wekken dat een poort, een lelie of een serie telegraafdraden zonder haar tussenkomst minder scherp zou bestaan. Zodra het communisme bezit van haar heeft genomen barricadeert ze haar talent.
Modotti zag niet dat een hamer, een vlag of een vuist zich niet straffeloos laten fotograferen. Wat licht en bekoorlijk was werd vervangen door een plaatijzeren symboliek. De bombast van de rode leer verpletterde ieder beeld.
De fotografe was bevriend geraakt met de Cubaan Julio Antonio Mella, die door de dictator Machado zijn land was uitgezet. In Mexico bereidde deze student in de rechten de revolutie op Cuba voor. Op 10 januari 1929 werd Mella neergeschoten terwijl hij met Modotti op straat liep. Hij stierf 's nachts in het ziekenhuis.
Toen de politie ten onrechte vermoedde dat Tina Modotti bij Mella's pogingen was betrokken, probeerde de pers haar te wurgen. Justitie had haar in beslag genomen brieven, dagboek en de nog door Weston gemaakte naaktfoto's aan de kranten doorgespeeld. Toen er een jaar later een aanslag op de Mexicaanse president Ortiz Rubio werd gepleegd, kwam Modotti opnieuw in het nieuws.
Weer kon niemand bewijzen dat ze ook maar iets met deze aanslag te maken had. Toch werd ze nu als staatsgevaarlijk het land uitgezet.
Begin februari 1930 vertrok ze met het stoomschip Edam naar Europa. Ze had haar Graflex bij zich. Het was de bedoeling dat ze in Rotterdam aan de Italiaanse autoriteiten zou worden uitgeleverd. Die kregen haar niet in handen. Modotti kon in Nederland gaan en staan waar ze wilde. Met haar communistische landgenoot Vittorio Vidali reisde ze naar Berlijn, waar ze begin april aankwam.
Apparaat
Margaret Hooks beschrijft Modotti's omzwervingen heel uitvoerig. De lezer krijgt de kans de Graflex, het belangrijkste apparaat in haar leven, onder de meest uiteenlopende omstandigheden te volgen.
In Berlijn kan ze haar camera nauwelijks gebruiken. Er zou in de Verenigde Staten speciaal een film voor moeten worden besteld en ook het juiste papier om de foto's af te drukken kan ze niet krijgen. Een kleinere camera wil ze niet. Die is meer geschikt voor vlugge straattaferelen. Zij wil elk onderwerp goed voorbereiden en moet het hebben van een zorgvuldige compositie.
Zij fotografeert niet veel, maakt in opdracht van Moskou een paar gevaarlijke reizen en stemt ten slotte toe als Vidali haar begin 1931 voorstelt voorgoed naar de Sovjet-Unie te gaan, waar zoals hij zei, de rode soldaten met trotse en intelligente gezichten op hun revolutionaire liederen marcheren en waar zelfs de gewapende jeugd en de kinderen de politiek bespreken.
Tina Modotti bracht het ver binnen de communistische bureaucratie. Ze raakte betrokken bij de Internationale Organisatie voor Hulp aan Revolutionairen. Met haar leven in Mexico had ze daarvoor uitmuntende papieren. Voor de Latijns-Europese afdeling las en vertaalde ze artikelen uit Spaanse, Italiaanse en Portugese kranten. Ook onderhield ze het contact met naar Moskou gevluchte buitenlandse intellectuelen.
Niet bekend
Volgens anderen, die haar in Moskou hadden ontmoet, fotografeerde ze niet meer. Men had haar gevraagd of ze de officiële fotograaf van de partij wilde worden, maar dat had ze geweigerd. Concha Michel, een communistische vriendin van Modotti uit haar Mexicaanse tijd, vertelde Hooks in 1980 dat Tina aan de revolutie alles had opgeofferd, alles, behalve haar gevoel voor schoonheid.
Misschien is het voor haar een bevrijding geweest dat ze in 1936 samen met Vidali door de partij naar Spanje werd gestuurd om de republikeinen in hun gevecht tegen Franco bij te staan. Haar camera en foto's liet ze in Moskou achter.
Ze werd lid van het vrouwelijke bataljon van het vijfde regiment en deed onder de schuilnaam Maria het meest uiteenlopende werk.
Toen Franco-gezinde verpleegsters een republikeins ziekenhuis probeerden binnen te dringen om het voedsel te vergiftigen kreeg zij de leiding van de keuken. Zij evacueerde een kinderziekenhuis toen de patiënten met dum-dumkogels door de fascistische troepen onder vuur werden genomen. De distributie van voedsel, de verzorging van gewonden, het opsporen van vluchtelingen ver achter het vijandelijke front, overal was zij bij betrokken.
Zij ontmoette de fotografen David Seymour en Robert Capa, die haar ware identiteit kenden. Hun pogingen om haar over te halen weer te gaan fotograferen liepen op niets uit.
“Nee”, zei Maria, “je kunt geen twee dingen op hetzelfde moment doen.”
Toen Franco begin 1939 de oorlog had gewonnen, keerde Tina Modotti als Carmen Ruz Sánchez naar Mexico terug waar zij op 6 januari 1942 in een taxi aan een hartaanval stierf.
Voor haar dood vonden nog enkele gebeurtenissen plaats die haar leven en werk samenvatten. Ze hebben de kracht van fictie en vormen het hoogtepunt van de monografie.
Volgens Hooks schaamde Modotti zich na jaren van partij-discipline over haar verleden. Zij was bevriend geraakt met Elidia de los Rós, een Spaanse vluchtelinge, die zij als een dochter behandelde. Tijdens een uitstapje had een vriendin haar camera meegenomen en plotseling wilde Modotti de zwangere Elidia fotograferen. Zij moest een grote strooien hoed opzetten, ga eens bij die boom staan, nu iets terug, nee, daar, ja, zo is het goed. Elidia moest allerlei poses aannemen zonder te weten dat een bekende fotografe tegenover haar stond.
Vidali was vanuit Spanje met Modotti naar Mexico gereisd. In de lente van 1942 werd hij door de Mexiaanse politie gearresteerd.
Thuis vernielde Tina Modotti alle documenten die voor Vidali belastend konden zijn, zelfs de foto's van Elidia de Los Rós, de afdrukken en de negatieven.
