Amsterdam Amsterdam, het fotoboek dat er nooit kwam. Maar waarom eigenlijk?
Amsterdam Amsterdam, zo zou het fotoboek gaan heten. Anthon Beeke stelde het samen: prachtidee. Toch kwam het er nooit. Waarom niet? Maker Rik Suermondt (57) kijkt terug.
Merel Bem 29 november 2018, 19:11
Er zijn fotoboeken die nooit verschijnen. Ze blijven in het maakproces hangen vanwege artistieke meningsverschillen of te hoge kosten. Zo was het de bedoeling dat in 1989, het jaar dat de fotografie 150 jaar bestond, het fotoboek Amsterdam Amsterdam zou verschijnen, bij uitgeverij Bert Bakker. Maar het kwam er nooit.
Daar ligt het: een stapel losse opmaakvellen met gekopieerde foto’s op de vloer in de Utrechtse woonkamer van Rik Suermondt (57), docent kunst- en fotografiegeschiedenis en tentoonstellingmaker. Hij was destijds, samen met schrijver en cineast Henk Raaff en de onlangs overleden vormgever Anthon Beeke een van de samenstellers van het boek. Toen hij een jaar geleden ging verhuizen, kwam hij de dummy weer tegen. ‘Ik vind het nog steeds een bijzonder project’, zegt hij. ‘Doodzonde dat het er nooit gekomen is.’
Tegen de stroom in
Net afgestudeerd was Suermondt, toen hij de opdracht kreeg om de beeldselectie te doen voor een fotoboek over Amsterdam. Het was 1987 en fotografie was nog niet zo overweldigend aanwezig als nu. De trend was toen: geënsceneerde fotografie met kleurrijke, in de studio gecreëerde taferelen. Tegen de stroom in moest Amsterdam Amsterdam een boek worden met vooral zwart-witfoto’s van de hoofdstad, gemaakt door de beste fotografen, onder wie de 19de-eeuwers Jacob Olie en Hendrik Breitner.
Suermondt schreef fotografen aan en belde ze daarna op. Fotograaf Dolf Toussaint, die prachtige foto’s had van de Jordaan, zo wist hij, was de eerste. Wie denk je wel dat je bent?, zei Dolf Toussaint, of iets in die trant. ‘Ik dacht: nou, dat begint lekker', zegt Suermondt.
Andere fotografen waren welwillender. Eva Besnyö, Kors van Bennekom, Emmy Andriesse, Ed van der Elsken, Hans Aarsman, Ad van Denderen, Cor Jaring– ze wilden allemaal meedoen. Suermondt zocht ook buitenlandse fotografen die Amsterdam hadden vastgelegd. Zo stuitte hij op dertien foto’s uit 1857 van de Engelsman Benjamin Brecknell Turner, die verstilde plaatjes van de grachten had geschoten met een grootformaatcamera. En bij fotoagentschap Magnum in Parijs mocht hij grasduinen in de originele barietafdrukken van de Amerikaanse documentairefotograaf Leonard Freed.
Het resulteerde in een voorlopig ontwerp met tien thematische hoofdstukken (o.a. Water, Handel, Oorlog, Tolerantie/Anarchie) en zo’n 350 foto’s. Suermondt, bladerend door de stapel vellen, kent het boek uit zijn hoofd. ‘Kijk’, zegt hij bij een spread met foto’s van handelaars met karretjes, ‘een typische Anthon Beeke-pagina. Anthon nam de vrijheid om associatief te zijn. Hij vertelde het verhaal van Amsterdam dwars door de geschiedenis heen.’
De aantekeningen van de ontwerper staan in elke kantlijn: met zwarte stift aangebrachte en weer doorgehaalde paginanummering, arceringen, pijlen, af en toe een vraag of opmerking. ‘Steeds niet thuis’, schreef Beeke bij een foto van Sem Presser, wiens weduwe destijds de telefoon maar niet opnam om toestemming te geven voor publicatie van het werk.
ANTHON BEEKE
Ontwerper Anthon Beeke (1940-2018) overleed op 25 september dit jaar. Hij brak eind jaren zestig door met zijn Body Type, het beroemde Blote Meisjes Alfabet. Maar hij werd een van de meest invloedrijke beeldmakers van de jaren tachtig en negentig met zijn geruchtmakende culturele affiches, waar seks, bloed, bedrog en liefde de belangrijke thema‘s waren. Hij ontwierp voor Toneelgroep Amsterdam, KunstRai, Stedelijk Museum en Holland Festival. Hij omschreef zijn eigen artistieke credo als ‘klieren en klooien’. Het moest vooral niet braaf zijn. Uit een interview in deze krant: ‘Een straataffiche dat is, pats, een klap in je gezicht. Pas dan heb je de volle aandacht.’
Bravoure
‘Anthon had een hoop bravoure’, zegt Suermondt. Hij combineerde foto’s die de Duitse nazi-fotograaf Franz Stapf tijdens de Tweede Wereldoorlog had gemaakt met beelden van leden van de verzetsgroep De Ondergedoken Camera. Hij voegde een foto van Han Singels (blowende hippies in het Vondelpark, 1974) en een van Ad van Denderen (blowende pubers in de Leidsestraat, 1983) samen zodat ze één afbeelding vormden. Wat vonden die fotografen daarvan? Suermondt glimlacht fijntjes. ‘Die hebben dat nooit geweten.’
Behalve een lofzang op Amsterdam door de ogen van bijna zestig fotografen, was het beoogde boek vooral een weergave van de visie van Henk Raaff en Anthon Beeke op de stad, een visie die was gekleurd door de Tweede Wereldoorlog en het Provoverleden van beide mannen. Er was relatief veel aandacht voor de gekke types op straat, de anarchie, de protesten tegen het huwelijk van Beatrix en Claus in 1966. Ook dat is wellicht een van de redenen dat in 1994, na jaren trekken en duwen, definitief de stekker uit het project werd getrokken: als relatiegeschenk voor bedrijven voldeed Amsterdam Amsterdam in deze vorm niet; het was te onafhankelijk, te brutaal, te weinig commercieel.
‘Ik was er wel even kapot van, ja’, zegt Suermondt. Hij koestert evenwel zijn herinneringen. ‘Ik herinner me een discussie met Eva Besnyö. Ik wilde een foto met daarop een mooie vrouw op de markt, maar zij vond dat ik een andere moest nemen. Kijk naar die lijnen, zei ze, deze foto is wat compositie betreft veel beter. Ze had gelijk. Ik werd tijdens het samenstellen van dit boek getraind in goed kijken. Dat vergeet ik nooit meer.’
Franz Anton Stapf werd herdacht als Joods slachtoffer, maar blijkt nazi-fotograaf
Franz Anton Stapf staat als - Joods - oorlogsslachtoffer in de herinneringsboeken. Recent onderzoek toont echter aan dat hij een volbloed nazi was. De vanaf 1935 in Amsterdam actieve persfotograaf vocht na 1941 aan het Oostfront.
Arno Haijtema 16 februari 2017, 2:00
In de officiële herdenkingsboeken, op de lijst van het Holocaust herinneringscentrum Yad Vashem in Israël en op de muurplaten in de Hollandschse Schouwburg in Amsterdam, met de namen van in de Tweede Wereldoorlog door de nazi's vermoorde Joden, prijkt zijn familienaam: Stapf. Dat is wrang.
Franz Anton Stapf was niet Joods. Hij was nazi. Hij stierf niet in een gaskamer, maar vocht vanaf eind 1941 aan het Oostfront. Hij maakte in Amsterdam foto's voor kranten en antisemitische pamfletten. Stapf overleefde de oorlog. Hij stierf in 1977 in Frankfurt.
Antisemitische propaganda
In uniform paradeerde Stapf in 1941 door de overwegend Joodse Nieuwe Kerkstraat in Amsterdam ten tijde van de rellen tussen leden van de WA, de knokploeg van de NSB, en Joden. Die braken uit na de dood van WA'er H. Koot. Stapf, Leica-camera aan de buikriem, straalt op een door een medewerker van zijn fotopersbureau Stapf Bilderdienst gemaakte foto gezag uit.
Andere foto's die hij en zijn (Nederlandse) medewerkers aan de propagandabladen leverden, zijn gemaakt bij nazi-festiviteiten en in de Jodenwijk bij het Waterlooplein. Het was kort voordat de deportaties begonnen naar de concentratiekampen.
Ten behoeve van een antisemitische Judenbrochüre leverde Stapf onder meer een foto van een Joodse marktkoopman, die werd voorzien van het bijschrift: 'Vuil - lompen - rommel - bron van infecties - cultuurschande voor een modern volk! Dat is een jodenmarkt in Nederland.'
'Afgevoerd'
De historici René Kok en Erik Somers van het NIOD, instituut voor oorlogs-, holocaust en genocidestudies, ontdekten bij hun onderzoek voor het vandaag verschijnende boek Stad in oorlog over Amsterdam in 1940-'45 dat Stapfs naam, evenals die van zijn echtgenote, twee kinderen en een zuster, ten onrechte staan vermeld op de lijsten met Joodse oorlogsslachtoffers.
Zij vermoeden dat de fout - niets wijst op kwade opzet - mogelijk is ontstaan door onjuiste interpretatie van aantekeningen uit 1950 op een administratiekaart van de Amsterdamse Raad van Arbeid. Die deed na de oorlog onderzoek naar financiële kwesties aangaande de in de oorlog omgebrachte Joden.
Op Stapfs kaart staat: 'Afgevoerd'. Volgens Somers kan hieruit zijn geconcludeerd dat hij is gedeporteerd, maar de aantekening kan ook hebben betekend dat de naam uit de administratie is afgevoerd.
Na de oorlog is het lot van Stapf lang onduidelijk geweest. Eind 1941 gaf hij gevolg aan de oproep zich te melden om te vechten aan het Oostfront. Zijn levenspad is lang niet in kaart gebracht. Wellicht daarom ook is hij nooit vervolgd. Stapf werd in verband gebracht met het veelgebezigde 'vermist, onbekend waarheen (v.o.w.)'. Zeker in combinatie met 'afgevoerd' kan dat volgens Somers hebben geleid tot het misverstand dat het gezin Stapf naar een concentratiekamp was gedeporteerd.
NIOD kreeg in 1981 vijfduizend negatieven van Stapf in bezit. Bij de bevrijding waren ze als oorlogsbuit door een Canadees uit Amsterdam meegenomen. In Canada verdween de collectie op een zolder, waar ze jaren later werd herontdekt en vervolgens aan NIOD overgedragen.
Verwijderd
Het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam, waar het oorlogsmonument de Hollandsche Schouwburg deel van uitmaakt, is deze week geïnformeerd over de beladen naam Stapf op de herdenkingswand. Daarop is besloten dat de naam zal worden verwijderd, zegt conservator Annemiek Gringold. Het is uitzonderlijk dat een dergelijk prominente nazi als Stapf erop figureert. 'We hebben een keer eerder de naam laten verwijderen van een Joodse vrouw die ingetrouwd bleek in een NSB-gezin. De nazaten van die familie hebben dat toen bij ons gemeld, die wilden niet dat zij erop stond. Toen we dat eenmaal wisten, wilden wij dat ook niet meer.'
Wanneer de naam Stapf wordt verwijderd is nog niet bekend. De namen zijn aangebracht op een glasplaat en er is vakkennis nodig om bij verwijdering beschadiging te voorkomen.
Mocht het niet lukken om de operatie voor april, de drukke herdenkingsmaand, te voltooien, dan volgt een provisorische oplossing. 'Dan plakken we hem af', zegt Gringold.