Haar foto's van de Hongerwinter zouden Andriesse beroemd maken. Een mager jongetje dat ze op haar stoep zag, liet ze poseren in zijn te grote jas, het pannetje voor de gaarkeuken vastklampend. Op andere foto's lopen kinderen hand in hand, je vraagt je af of ze nog ouders thuis hadden. Andriesse fotografeerde ze in stemmig licht, schaduwen tekenen zich af tegen de grauwe stad - kunst dus.

Maar alles liep anders. De Nazi's kondigden niet meteen in 1940 al hun fotoverbod af. Baby's en bruiloften mochten nog worden vastgelegd - het leven ging soort van door, zelfs voor de joodse Andriesse. Een valse ariërverklaring hielp haar de oorlog door. Illegaal fotografeerde ze de mens, en die mens veranderde. Vijf vuile kindertjes samen in een bed in het voorjaar van 1945 schuilen argwanend en bang samen.

Al klinkt het tegenstrijdig, haar avant-garde esthetiek paste hierbij: in een wereld die aan geen regel meer voldoet, volstaan klassieke stijlregels evenmin. En dus staan de mensen half in beeld, of zoomde Andriesse in op details - bungelende voetjes van kinderen op een muurtje, akelig dun in hun grote schoenen. Maar die kinderen hadden tenminste nog schoenen. En ze waren niet afgevoerd.

Pas tijdens de bevrijding komt in haar werk weer de stad in beeld, toen Andriesse weer verder kon kijken. Leest de Waarheid staat als reclame voor het dagblad in koeienletters op een muur, veel leegte erboven, nietige mensjes eronder. Ja, de waarheid... dat was bijvoorbeeld de aankomst van een overlevende uit Bergen-Belsen in Amsterdam. De vrouw loopt moederziel alleen, met twee tassen alsof ze van de markt komt, haar blik argwanend. De meute op straat kijkt niet naar haar, niet echt. Andriesse wel. Die legde de vrouw vast onder de grijsbewolkte lucht, met de elektriciteitskabels van de spoorlijnen die samenkomen achter haar hart. Niets is toeval op Andriesses uitgebalanceerde foto's.

Terwijl het land de vrijheid vierde, verloor Andriesse die zomer haar zoontje, een peuter, een ongeluk op vakantie. Een jaar later werd haar tweede zoon geboren, die zijn moeder niet oud zou zien worden. Op haar 39ste stierf ze aan kanker. Maar ze liet een oeuvre na dat het leven in al zijn gruwel en schoonheid vastlegde. Ook joods Amsterdam herpakte zich, op haar foto's althans. Op de markt werden boeken uitgestald en meubels voor nieuwe interieurs, nieuwe levens. Daar weerspiegelden twee jonge mensen in een passpiegel. Snel ving Andriesse zo hun portret, omlijst door het leven van alledag.

Info: Emmy Andriesse, t/m 30 september in het Joods Historisch Museum, Nieuwe Amstelstraat 1, Amsterdam. Dagelijks 11-17u. Inl. www.jhm.nl ****
Foto-onderschrift: 'Meik de Swaan (1911-1957)' in de jaren dertig.

Op dit artikel rust auteursrecht van NRC Handelsblad BV, respectievelijk van de oorspronkelijke auteur.

Emmy Andriesse (1914-1953) legde zich in 1937, na haar opleiding tot fotografe, toe op het nieuwe genre van de sociaal-documentaire fotografie. Later maakte zij ook stadsgezichten, landschapsfoto's en modereportages en kreeg het portret een steeds grotere plaats in haar fotografie. Samen met haar collega-fotografen en vrienden Cas Oorthuys, Eva Besnyö en Carel Blazer was zij in hoge mate bepalend voor het gezicht van de Nederlandse fotografie in de jaren veertig en vijftig, een periode waarin geloof in de vooruitgang en wederopbouw centraal stond.

Haar grootste bekendheid dankte Andriesse na de oorlog aan haar foto's van de Hongerwinter van 1944-1945 in Amsterdam. Deze periode heeft zij vastgelegd in indringende beelden. Veel van deze foto's gelden als iconen van de collectieve herinnering aan de Duitse bezetting.

Als joodse en geëmancipeerde vrouw stond Andriesse ver af van het traditionele joodse leven. Specifiek joodse onderwerpen komen bijna niet voor in haar fotografie. Toch had haar afkomst onmiskenbaar invloed op haar leven en werk. Ze voelde zich aangetrokken tot de markt op het Waterlooplein, met de levendige sfeer van joodse kooplieden en standwerkers. De nooit gepubliceerde reeks foto's die ze hier maakte is op de tentoonstelling voor het eerst te zien. Uit deze tijd dateert ook een kleine serie foto's van de Portugese Synagoge, waarvan zij de sfeervolle zeventiende-eeuwse ambiance goed wist te treffen.

In 1941 moest Emmy Andriesse als gevolg van de Duitse beroepsverboden voor joden haar werk opgeven. Zij dook onder in 1943, maar kon dankzij goede valse papieren eind 1944 weer naar buiten. In het laatste half jaar van de bezetting behoorde zij met Cas Oorthuys tot de meest actieve illegale fotografen van De Ondergedoken Camera. Haar aandacht ging vooral uit naar het menselijk leed op straat, maar ook bij mensen thuis. Na de bevrijding documenteerde Andriesse de feestvreugde. Eveneens maakte ze aangrijpende foto's in de Amsterdamse jodenbuurt van de leeggeplunderde woningen en de desolate ruïnes.

Emmy Andriesse. Foto's van joods Amsterdam, oorlog en bevrijding is te zien in het Prentenkabinet, waar ook de documentaire over Emmy Andriesse wordt getoond, die Carrie de Swaan, dochter van Andriesse's vriend Meik de Swaan, in 1991 maakte.

Een feilloos gevoel voor allure en elegantie