Foto-essay Enkele reis Holland Leonard Freed 1958-1962 ...

In de periode 1958-1962 fotografeert (de latere Magnum-) fotograaf Leonard Freed (1929-2006) in Nederland verschillende groepen immigranten uit Indonesië. Hieronder Indische Nederlanders, die behoren tot de grote groep die in 1958 als gevolg van de dekolonisatie de bootreis naar Nederland maakt. Freed volgt hen van de boot, naar de tijdelijke kampen, naar familie, op straat, hun werk en school. Daarnaast fotografeerde hij Molukse gezinnen, die toen al zeven jaar in Nederland woonden. Dit overzicht van Freed over Molukkers en repatrianten is voor het eerst te zien in deze tentoonstelling.

De kinderen op de foto zijn aangekomen per boot in Amsterdam. Bij de jongen in het midden is te zien dat hij een kaart om zijn nek draagt, met daarop de letter G, zo werden alle gearriveerden ingedeeld.

Dit is de heer Jules Schmidt Weymans (16 mei 1892 Surabaya - 4 september 1962 Renkum). Hij behoort tot de groep spijtoptanten, die in 1960 naar Nederland kwam. Aanvankelijk was hij warga negara (Indonesisch staatsburger) geworden, maar kwam uiteindelijk naar Nederland.

Citaat: 'Hoeveel onuitgesproken gevoelens liggen niet opgesloten in het gebaar van deze handen? Een vertrouwd schouwspel bij aankomst van de Zuiderkruis.' geplaatst bij foto in tijdschrift De Spiegel, 1961. Zuiderkruis was een vrachtschip omgebouwd tot troepentransportschip of emigrantenschip van 1951-1960 onder beheer van de Stoomvaart Maatschappij Nederland te Amsterdam. In het boek 'Van Oost naar West. Relaas van een repatriëring.' waar deze afbeelding illustratie is staat het citaat: 'Weerzien na acht lange jaren'. Een citaat van Freed zelf bij deze foto: Indonesische vluchtelingen komen aan in Amsterdam. Een van hen wordt begroet door haar kleinzoon.

Het is opvallend dat Freed in deze serie vaak jonge kinderen, jongens heeft vastgelegd. Dit kan te maken hebben met zijn opvatting dat van de jeugd hoop op verandering wordt verwacht.

Freed volgde de mensen die met schip aankwamen in Amsterdam naar locaties waar zij warme kleding kregen en medisch werden onderzocht. Verhaal van Brigitte Freed is dat Leonard Freed door een krantenartikel over de aankomst van Indische Nederlanders en Molukkers op het idee werd gebracht om deze serie foto's te maken.

Medisch onderzoek van een repatriantenfamilie uit Indonesië met acht kinderen, na aankomst in Amsterdam

Deze foto is gebruikt in het fotoboek 'Amsterdam. the Sixties', toch is deze foto vermoedelijk niet in Amsterdam gemaakt, maar in een van de barakken waar de repatrianten en spijtoptanten werden ondergebracht. In deze foto is heel duidelijk de voorkeur van Freed voor geomethrische vormen te zien. Compositie staat in deze foto boven inhoud.

Repatriante uit Indonesië is pas gearriveerd in een kamp in Nederland, waar zij en haar familie in afwachting van woonruimte zijn

De plaats van de foto is onbekend, maar duidelijk zichtbaar zijn de barakken op de achtergrond. Dit is in een kamp waar spijtoptanten en repatrianten werden ondergebracht.

De jongen op deze foto is een zoon van de familie Santi. In de beschrijvingen van Freed over dit album staat Freed zichzelf toe wat poëtisch te worden: "Winter in een Ambon camp, will the children ever go back to the island?". Freed noemt Molukse mensen op de foto's 'people from Ambon' of Ambonezen.

Op deze foto zijn Molukse kinderen op een school in Friesland te zien. De jongen op de achtergrond is slechts vijfeneenhalf jaar oud en hoeft nog niet naar school. Maar er zijn zoveel kinderen thuis, dat hij het hier met zijn zusjes leuker vindt. Het meisje links heet waarschijnlijk Sabaria Hataul. In het hele album toont Freed speciale aandacht voor kinderen/jongeren. In zijn beschrijvingen staat: "It is in the youth that changes are expected, by forcing the new commers into all parts of the country it is hoped to solve the problem of Ghettos and a new race of Dutch people will grow up without race feelings." Over de mensen in het kamp in Friesland schrijft Freed: "Friesland. Because they want to return one day to their island home of Ambon which they do not consider to belong to the country of Indonesia, the Ambon people have kept to themselves in camps and do not try to become Dutch people."

In de citaattitel gaat Freed verder dan alleen het beschrijven van de situatie. Hij interpreteert de situatie ook, door te schrijven dat het Nederlandse bos, 'still looks strange to her'. Freed richtte zich in zijn werk enerzijds op onderwerpen als oorlog, revoluties, conflicten, armoede en anderzijds op alledaagse onderwerpen, subtiele, liefdevolle en humoristische momenten. Deze foto laat typisch een moment zien, een hele subtiele, individuele kant van een groter ingewikkeld onderwerp over oorlog, koloniale geschiedenis en migratie.

Groepsportret Molukse jongens in woonoord Wyldemerck in Friesland

van links naar rechts: Husein Hadjibien (Hadjibin), Samad Ohorella, Riz Nahumarury, Udja Gorong, Salim Tuasamu, Aziz Saëbu en Boy Barajanan. Dezelfde afbeelding bevindt zich ook in het Spaarnestad Archief te Haarlem. Dit betekent dat de afbeelding waarschijnlijk eens gepubliceerd is. Op de achterzijde het volgende bijschrift (origineel in Duits geschreven door Brigitte Freed): 'Indische Nederlanders, hier Ambonezen''In het Ambonezenwoonoord in Balk (Friesland) staan de jongens in de pauze voor het schoolgebouw. Van hun gezichten kan men de vermenging van hun verschillende afkomst aflezen.'

Omdat voornaam en plaats zijn genoemd in het bijschrift is deze foto gebruikt in een oproep in het tijdschrift Marinjo. Dankzij reacties op de oproep is de volgende informatie bekend: Freed heeft dit meisje, Lies Jermias, gefotografeerd in woonoord Almere in Huizen.

Freed schrijft hierover: 'Friesland. Because they want to return one day to their island home of Ambon which they do not consider to belong to the country of Indonesia, the Ambon people have kept to themselves in camps and do not try to become Dutch people. they are in religion Muslem and teach the Koran to the children. Their holidays are Muslem religious feast days when they kill sheep and all one day make the trip to Mecca. The old teach the young. Dezelfde afdruk bevindt zich in het Spaarnestad Archief in Haarlem met op de achterzijde het volgende: (origineel in Duits geschreven door Brigitte Freed) 'Indische Nederlanders, hier Ambonezen' Balk (Friesland), ambonezenwoonoord, Moslim in de Moskee. Onder de naar Nederland gekomen 12.000 Ambonezen, oorspronkelijke bewoners van de Molukken eilanden, bevinden zich ongeveer 500 Moslims, de rest is christelijk. De moslims blijven als groep tezamen en leven in hun kamp met Moskee. De Ambonezen zijn geen Nederlanders en zij willen eigenlijk weer naar hun thuis terug dat in Indonesische handen gevallen is. De mannen waren allen in dienst van het 'Koninklijk Leger' en omdat de Indonesiers hen geen pensioen voor hun bewezen dienstjaren wilden uitkeren, zijn zij naar Nederland gekomen. Hier zijn zij uit dienst ontheven. Aanvankelijk werden zij niet omgeschoold, omdat de Ambonezen op hun terugkeer wachtten. Gezien die terugkeer uitzichtloos is, is men gedwongen aansluiting met de Nederlandse gemeenschap te krijgen. Men moet hierbij wel zeer voorzichtig handelen om de groepsgeest van de Ambonezen niet te verstoren, hun familieband en hang naar traditie. De jongere generatie wil van die tradities minder weten en zich losmaken van de groep om een goed betaalde baan en meer bezit te verwerven. De in het kamp verblijvende Ambonezen stijgen in aantal van 1951: 12.000 tot 18.000 in 1960, wat met het enorme geboortegehalte onder hen niet verwonderlijk is. Er zijn vooral jonge echtparen aangekomen en zij hebben vaan 7 tot 10 kinderen, geen daarvan jonger dan 10 jaar.'

Freed schrijft hierover: 'Friesland. Because the want to return one day to their island home of Ambon which they do not consider to belong to the country of Indonesia, the Ambon people have kept to themselves in camps and do not try to become Dutch people. They are in religion Muslem and teach the Koran to the children. Their holidays are Muslem religious feast days when they kill sheep and all one day make the trip to Mecca. The old teach the young.' Gelet op de kleding is de man links haji Ali Henalale.

Rituele slacht in woonoord Wyldemerck in Friesland

Kinderen op koranles bij de heer en mevrouw Holak in woonoord Wyldemerck

Op deze foto is rechts mevrouw Jenny van Ophuijsen-Van Ophuijsen te zien. Zij werd geboren op 8 juli 1885 in Wonosobo (Java), arriveerde op 4 november 1950 in Nederland, waar zij op 20 november 1974 is overleden in Bergen (Noord-Holland). Zij is in gesprek met mevrouw Adolphine van Alphen-Snackey (12 september 1882 op Sumatra geboren, overleden in augustus 1971 te Den Haag), die in mei 1950 in Nederland was gearriveerd. Het meisje links is Leony van Alphen, dochter van Adolphine Jenny van Ophuijsen (geboren 10 juli 1910, overleden in Bergen op 4 december 2001, echtgenote van Jules van Alphen).

Links bovenin zijn zichtbaar de twee leden van de muziekgroep Blue Diamonds (van Indische afkomst). Zij spelen gitaar. Op het concert zijn vooral jongeren afgekomen. Het is een cultureel gemengd publiek. Leonard Freed heeft zich geconcentreerd op het publiek, hij heeft hier heel duidelijk het vriendschappelijk samen zijn van jongeren van verschillende culturele afkomst willen benadrukken. Op de verwante foto heeft de fotograaf zich helemaal gericht op het publiek en zijn de Blue Diamonds helemaal uit beeld gelaten. De jeugd is een terugkerend thema in het werk van Freed. Zeker in de periode van vervaardiging (1960) toen Freed in Amsterdam woonde fotografeerde hij veel jongeren uit verschillende milieu's in verschillende situaties. The Blue Diamonds was een Nederlands duo bestaande uit de broers Riem (15 april 1943 Depok/West-Java) en Ruud de Wolff (12 mei 1941 Batavia - 18 december 2000 Driebergen). De broers braken in 1960 door met de wereldwijde hit Ramona.

De afdruk is een uitsnede, niet een gehele afdruk van het negatief. Dit betekent dat de fotograaf heeft ingezoomed op de gezichtsuitdrukkingen van de afgebeelde vrouwen. Hierdoor wordt de vrouw in het midden en hoe zij de twee jonge indische vrouwen bekijkt duidelijker zichtbaar. Net als de vrouw in het midden kijkt de fotograaf en de toeschouwer van deze afbeelding naar een intiem moment tussen de twee jonge indische vrouwen. Het is typerend voor de fotograaf om de kijker bewust te willen maken van het kijken naar 'anderen' en het herkenbaar te maken door het tonen van intieme, menselijke handelingen. De jeugd is een terugkerend thema in het werk van Freed. Een uitsnede is uitzonderlijk omdat dit bij het fotoagentschap Magnum niet werd toegestaan. Alle afdrukken die Freed maakte na toetreding tot Magnum laten de negatiefrand zien, een bewijs dat de afdruk is gemaakt van het hele negatief. Magnum stelde deze voorwaarde omdat de fotograaf in staat moest zijn om op het moment zelf de juiste opname te maken, de juiste compositie, afstand. Een uitsnede werd gezien als vorm van bewerking.

De afgebeelde mensen kijken en luisteren naar een optreden van de muziekgroep Blue Diamonds. Op de aanverwante foto (referentienummer 1) zijn de muzikanten nog wel zichtbaar. Hier heeft de fotograaf zich gericht op het publiek, jonge mannen en vrouwen van verschillende afkomst. In het bijzonder een jonge Nederlandse man en jonge Indische of Molukse vrouw, gecentreerd. Opnieuw heeft Freed hier een intiem moment uitgelicht.

Op deze foto is Bert Portier te zien (midden, links) met zijn familie. Hij is getrouwd met de Zeeuwse Leida Willeboordse, die samen met hun zoon Jim voorop loopt. Bert is in gesprek met de oom van zijn echtgenote. Zijn zussen (Hilda, Judy en Louise) staan op de achtergrond te praten met hun aangetrouwde tante Mientje, de tante van Leida. De foto is genomen in de tuin van de boerderij van oom en tante op de Schroeweg in Middelburg. De familie Portier is een tijd gevolgd door Leonard Freed in het jaar van datering. Hier bij schoonfamilie op bezoek. De jonge meisjes staan op deze foto meer op de achtergrond. Centraal staat de moeder met kind en de boer (haar oom) met de modern geklede man (heer Portier). De foto laat in diagonale lijn een opeenvolging van tegenstellingen zien. Gebruik van geometrische vormen is in de fotografie van Leonard Freed van groot belang. Freed volgde hierin de beroemde, ook bij Magnum aangesloten Henri-Cartier Bresson. De foto werd als illustratie gebruikt in het boek 'Van Oost naar West. Relaas van de repatriëring.' en kreeg daarin het bijschrift: Kennismaking met het Nederlandse platteland.

Op deze foto zijn drie meisjes uit de familie Portier te zien (v.l.n.r. Louise, Judy en Hilda), allen geboren in voormalig Nederlands-Indië. Ze hebben plezier met hun aangetrouwde tante (tante Mientje). Hun broer is getrouwd met een Zeeuwse, waarvan Mientje een tante is. De foto is genomen in de tuin van de boerderij van tante Mientje op de Schroeweg in Middelburg. De afgebeelde meisjes uit de familie Portier zijn een tijd gevolgd door Leonard Freed. Deze foto heeft een aantal verwante foto's uit dit album. De oud-Hollandse kledendracht van de tante en moderne jurken van de jonge meisjes benadrukt het contrast tussen verschillende culturen. Freed benadrukt overeenkomst en herkenning door het uitlichten van een intiem moment. Niet alleen contrast en overeenkomst tussen verschillende culturen is belangrijk in het werk van Freed, ook jong en oud is een vaak belichte combinatie van Freed. In verband met dit album schenkt Freed aandacht aan de jeugd omdat zij volgens Freed de toekomst in handen hebben, in zijn persoonlijke teksten benadrukt Freed vaak de belangrijke positieve rol van de jeugd.

Dit is een foto van de familie Portier die Freed een tijd lang volgde. In dit hele album zijn veel foto's waarop Freed zich richt op kinderen, de jeugd, een terugkerend thema in zijn werk. Hier kijkt de jongste uit de familie Portier direct de camera in, dit is zowel confronterend als humoristisch als intiem. Ook hier laat Freed weer een tegenstelling zien tussen de modern geklede man en de vrouw in kledendracht en verbeeldt Freed letterlijk het kijken naar 'anderen'.

Moeder en dochter

Vergelijkbaar met andere foto's in dit album heeft Leonard Freed hier een duidelijk onderscheid gemaakt tussen mensen van verschillende afkomst. Links de vrouw van Indische afkomst, rechts de Nederlandse dames. De aandacht is gericht op twee dames die aandachtig luisteren naar de kookinstructies. Door middel van humor en de aandacht van de fotograaf op het kijken naar elkaar en naar anderen en in deze foto specifiek het leren van anderen wil de fotograaf verschillen laten overschaduwen door herkenbaarheid van situatie. De fotograaf maakt veel gebruik van stereotypen. Zoals hij in dit geval het koken verbindt aan de Indische cultuur.

Deze afbeelding is door de compositie onder te verdelen in drie delen. Links de oudere dames op de achtergrond en op de voorgrond een jonge modern geklede vrouw. Midden twee lachende jonge meisjes (Judy en Hilda Portier), rechts de in traditionele Zeeuwse kledendracht gestoken vrouwen. Centraal de jonge meiden. Over het terugkerende thema jeugd schrijft Freed: "It is in the youth that changes are expected". Freed gebruikt een diagonale lijn om de drie delen met elkaar te verbinden. Een heel geometrische compositie in de traditie van Magnumfotograaf Henri-Cartier Bresson. In de citaattitel wil Freed ook nog d.m.v. kleding/hoofddeksels van de Zeeuwse vrouwen tegenstelling aanduiden, dit klopt niet. Hieruit blijkt wel dat Freed graag tegenstellingen en contrasten samenbracht in een afbeelding.

Deze menigte kijkt naar een intocht van mosselboten, het is een viering van de mosselvangst. Freed heeft de twee indische (of in ieder geval donkere) meisjes vastgelegd terwijl zij apart staan van de menigte. De aandacht gaat uit naar de blikwisseling tussen de meisjes en het derde meisje van rechts. Freed bezocht geregeld de provincie Zeeland, soms bezocht hij speciaal de familie Portier, ook te zien in dit album, maar hij fotografeerde ook het straatleven. Freed bezocht verschillende provincies waar zijn aandacht veelal uitging naar traditionele kledendracht, het vissersleven of andere 'eenzame' beroepen. In de titel/beschrijving legt Freed de aandacht op de traditionele Zeeuwse kledendracht, terwijl de foto is ondergebracht in serie 'Indonesians in Holland', zoals alle foto's in dit album. Hieruit valt op te maken dat Freed niet heel gericht aan een verhaal werkte.

Vriendinnen Leony van Alphen en Henny Swaanswijk schommelen aan de boomtakken in de tuin van het huis van de familie Van Alphen

Deze foto is vermoedelijk gemaakt in het woonoond Almere in Huizen. De afdruk is een uitsnede, niet een gehele afdruk van het negatief. Een uitsnede is uitzonderlijk omdat dit bij het fotoagentschap Magnum niet werd toegestaan. Alle afdrukken die Freed maakte na toetreding tot Magnum laten de negatiefrand zien, een bewijs dat de afdruk is gemaakt van het hele negatief. Magnum stelde deze voorwaarde omdat de fotograaf in staat moest zijn om op het moment zelf de juiste opname te maken, de juiste compositie, afstand. Een uitsnede werd gezien als vorm van bewerking.

Dit jonge stel stond op het punt te gaan trouwen. Freed heeft hen een tijd gevolgd en veel foto's van hen gemaakt tot aan de bruiloft. bijschrift op foto met verwante voorstelling in het Spaarnestad Archief te Haarlem (origineel in Duits geschreven door Brigitte Freed) 'Indische Nederlanders''Joyce en haar vriend Wim ontmoeten elkaar in een café in Den Haag. 's Avonds gaan zij dan samen dansen of naar de bioscoop.' De afbeelding op deze foto werd gebruikt op de cover van het tijdschrift Moesson (toen Tong Tong) in 1961. De foto is niet teruggevonden in hun archief, wel de publicatie die werd hergebruikt voor een 'Wie is Wie' oproep in het tijdschrift Moesson in 2009.

Dit jonge stel stond op het punt te gaan trouwen. Freed heeft hen een tijd gevolgd en veel foto's van hen gemaakt tot aan de bruiloft. Uit verwante foto's blijkt dat het hier gaat om Joyce en Wim. Deze foto is gemaakt bij Freed thuis in Amsterdam. Rechtsachterin is een beeldje van Freed's bevriende kunstenaar Shinkichi Tajiri te zien.

Uit de beschrijving van Freed blijkt dat hij de Indische postbode op deze foto een tijd heeft gevolgd terwijl hij aan het werk was. Interessant aan de foto is dat er een andere foto is in het archief van Freed/ Magnum, vergelijkbaar maar dan zonder de Indische man, een klein stuk naar links genomen. De bijna identieke foto werd gebruikt in het boek 'Amsterdam, the Sixties'. Dat Freed niet deze foto, maar de andere gebruikte voor publicatie laat zien dat hij (zeker op latere leeftijd) voorrang gaf aan een sterke compositie i.p.v. aan het verhaal.

Uit de beschrijvingen van Freed van dit album: "Heerlen, Limburg, Indonesians go to work in coal mines. It is hard work because they are small people."

Uit de beschrijvingen van Freed van dit album: "Heerlen, Limburg, Indonesians go to work in coal mines. It is hard work because they are small people."

Het stel kwam net getrouwd van de Molukken naar Nederland in 1951.

Arbeiders

Deze foto is gemaakt tijdens een bezoek aan een bejaardentehuis / verzorgingstehuis in Zwolle. Over de ouderen schrijft Freed in zijn beschrijvingen van deze serie: "For many of the old people Holland is too cold and they will soon die." En: "Home for the aged and sick Indonesian, it is found better to keep the old together." Een foto met verwante voorstelling werd gebruikt in: - Wassenaar-Jellesma, Mr. H.C., 'Van Oost naar West. Relaas van de repatriering van 1945 tot en met 1966', 'sGravenhage 1969 als illustratie bij het hoofdstuk 'Bejaarden'. Ouderen is een groot en terugkerend thema in het werk van Freed. In tegenstelling tot de gerelateerde foto (referentienummer 15) verwijst Freed in de citaattitel van deze foto wel naar de afkomst van de afgebeelde personen.

Verpleegsters werkzaam in een bejaardentehuis, beiden geboren in Indonesië en enige jaren geleden naar Nederland gerepatrieerd met hun families

Aan de citaattitel is met potlood de plaats Zwolle toegevoegd door Brigitte Freed. Uit het krantenartikel 'Heimwee naar Tempo Doeloeh' gepubliceerd in tijdschrift 'De Spiegel' waarbij de foto als illustratie diende, blijkt dit te kloppen. Dit is verpleeg- en verzorgingstehuis Huize Zandhoeve in Zwolle.

Deze foto is genomen in een bejaardetehuis/ verzorgingstehuis. Met potlood is de plaats Zwolle toegevoegd door Brigitte Freed Over de ouderen schrijft Freed in zijn beschrijvingen van deze serie: "For many of the old people Holland is too cold and they will soon die." En: "Home for the aged and sick Indonesian, it is found better to keep the old together." Ouderen is een groot en terugkerend thema in het werk van Freed. In de citaattitel verwijst Freed naar het oud zijn en niet naar de afkomst van de afgebeelde personen.