‘De jongen met het pannetje’. De foto staat symbool voor de ellende van de Hongerwinter 1944-1945, toen de bewoners van Amsterdam aan alles gebrek hadden. Er was geen brandstof meer: bomen werden gekapt, houten klampen werden tussen de tramrails vandaan gehaald, uit de gracht werden kolen gevist, die transportscheepjes hadden verloren.

Maar mogelijk nog erger dan de kou was de honger. Uitgehongerde mensen gingen op voedseltochten in de provincie. In gaarkeukens werd voor de allerellendigsten voedsel bereid of iets dat ervoor moest doorgaan. En dan is daar dat beeld van dat jongetje.

Een bezorgde, ouwelijke blik, dunne beentjes boven afgetrapte schoenen en met een pan voor zijn buik. De foto is gemaakt door Emmy Andriesse, uit het portiek van haar woning aan Oudezijds Voorburgwal 196, die het jongetje regelmatig passeerde.

Volgens de zoon van Emmy, Joost Elffers, heeft Dick Elffers, grafisch ontwerper en echtgenoot van Emmy haar vanuit het huis toegeroepen dat ze op moest houden, omdat het veel te gevaarlijk was. Niet zozeer voor haarzelf maar voor de mensen in het huis, dat een broeinest van verzet tegen de Duitsers was. Daar werden illegale bladen gedrukt, er waren onderduikers, er werden documenten vervalst.

Emmy Andriesse, geboren in 1914, was Joodse, maar was via de antropobioloog prof.dr. Arie de Froe aan een ariërverklaring gekomen en beschikte over vervalste identiteitspapieren. Ze heeft vooral in het laatste oorlogsjaar veel gefotografeerd in Amsterdam.

Andriesse studeerde aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag, waar onder andere de vooruitstrevende fotograaf-pedagoog Paul Schuitema haar leermeester was. Ze verkeerde in de kringen van de avant-garde, de non-conformisten. Dat kwam al tot uiting in het samenwonen in een gemeenschapshuis, een soort commune. Direct na haar eindexamen nam ze deel aan de internationale fototentoonstelling ‘foto ’37’ in het Stedelijk Museum.

Eind jaren dertig kwam ze naar Amsterdam, want dat was de place to be. Daar voegde ze zich bij collega’s als Cas Oorthuys, Carel Blazer en Eva Besnyö. Ze ontmoette er Dick Elffers en trouwde in 1941 met hem. In de fotografie zette ze met studiegenoten een trend in de Nieuwe Fotografie. Fotografie kreeg zijn eigen waarde en een foto was geen imitatie-schilderij meer. Ze was heel scherp in het observeren en componeerde haar beelden.

Ze hanteerde de anekdote als stijl. Daar was haar twee-ogige 6x6 Rollei een perfect instrument voor. Aan het perspectief in veel van haar foto’s herken je het vrij lage opnamestandpunt. Ze was tegelijk communicatief en zakelijk. Ze moest van de fotografie leven en fotografeerde om te publiceren. Dat deed ze in linkse bladen, maar ook in de Katholieke Illustratie en na de oorlog in Margriet, waarvoor ze onder andere modereportages maakte.

In de Tweede Wereldoorlog zat ze in een groep fotografen, die later de Ondergedoken Camera werd genoemd. Van het werk uit die periode is nu een selectie te zien in het Joods Historisch Museum. Daar hangt levensgroot ook de foto van ‘De jongen met het pannetje’, die overigens sinds de oorlog al vele malen is gepubliceerd. Maar Andriesse heeft ook eind jaren dertig veel in de Jodenbuurt gefotografeerd.

Een nooit eerder gepubliceerde reeks foto’s die ze hier maakte, is op de tentoonstelling voor het eerst te zien. Uit deze tijd dateert ook een kleine serie foto’s van de Portugese Synagoge, waarvan zij, hoewel ze niets had met de Joodse religie, de sfeervolle zeventiende-eeuwse ambiance goed wist te treffen.De vastgelegde bedrijvigheid op en rond het Waterlooplein van vóór de oorlog contrasteert sterk met de verlatenheid van na de gevolgen van de Holocaust op dit Amsterdamse stadsdeel.

In de meidagen van 1945 heeft Andriesse ook de feestvreugde van de bevrijding vastgelegd. Ontroerend is de foto van het bevrijdingsorkestje van kinderen met trommels van gedropte koekblikken, met voorop een jochie met een vlag, op blote voeten en met een hongerbuikje.

Na de oorlog bleef Emmy Andriesse zich, samen met Oorthuys, Blazer en haar leerling Ad Windig, bezighouden met de sociaal-documentairefotografie. Die groep fotografen bepaalde het gezicht van de Nederlandse fotografie in de jaren veertig en vijftig, de periode van geloof in de vooruitgang en wederopbouw. Emmy Andriesse overlijdt in 1953 op 39-jarige leeftijd aan kanker. Haar moeder en grootmoeder zijn ook op jonge leeftijd aan deze ziekte gestorven.