Grimmig en glashelder

Door SANDRA SMALLENBURG30 MEI 2015

Het is een sterk staaltje cultureel ondernemerschap: eind 2011 kocht miljardair Hans Melchers in één klap duizend Nederlandse kunstwerken uit de failliete boedel van DSB-bankier Dirk Scheringa, voor in totaal ruim 14 miljoen euro. De realistische schilderijen pasten goed bij de collectie Carel Willinks die Melchers al bezat. Vervolgens ging de zakenman direct op zoek naar een locatie waar hij de verzameling kon onderbrengen. In het voorjaar van 2012 kocht Melchers het voormalige gemeentehuis van het Achterhoekse villadorp Gorssel, een pand uit 1914, en gaf hij architect Hans van Heeswijk de opdracht er een museum van te maken. De benodigde vergunningen werden in mei 2013 verleend en nu, precies twee jaar later, staat er een fonkelnieuw museum: MORE, Museum voor Modern Realisme.

Dinsdag gaat Melchers’ museum open met de tentoonstelling Scherp kijken, een overzicht van een eeuw realistische Nederlandse kunst. In de zeven ruime tentoonstellingszalen zijn tweehonderd werken van 34 kunstenaars op chronologische wijze opgehangen, van de vroeg-twintigste-eeuwse stadsgezichten van Sal Meijer tot de hedendaagse gangsterkoppies van Sidi El Karchi en Katinka Lampe. Wat hen bindt, is dat al deze schilders – plus een enkele fotograaf en beeldhouwer – de zichtbare werkelijkheid als uitgangspunt hebben genomen. Bij alle getoonde werken kun je glashelder zien wat ze voorstellen. Het magisch realisme, de vooroorlogse stroming van onder meer Pyke Koch, Dick Ket en Charley Toorop vormt de kern van de collectie. „Hun beelden tonen geen onbegrijpelijkheden”, aldus artistiek directeur Ype Koopmans. „En toch lijken ze niet echt van deze wereld.”





Van sommige kunstenaars zijn zoveel werken te zien dat je kunt spreken van kleine solotentoonstellingen. Mooi is het kabinetje van de op jonge leeftijd aan tuberculose overleden schilder Jan Mankes (1889-1920). Zijn tere, dromerige schilderijtjes bestaan uit niet meer dan een enkele dwergaster in een kannetje of wat takjes judaspenning in een Japanse vaas. In al hun eenvoud doen deze ingetogen werkjes denken aan de latere stillevens van de Italiaanse kunstenaar Giorgio Morandi. Ook Mankes moet zo’n stille kluizenaar geweest zijn die met grote tederheid de alledaagse spulletjes in zijn omgeving vastlegde.

Scherp kijken. Vanaf 2 juni in Museum MORE, Hoofdstraat 28, Gorssel. Inl: museummore.nl

De zalen die volgen worden gedomineerd door de veel grotere, maar net zo sobere stillevens van magisch realisten als Raoul Hynckes en Wim Schumacher. Hier dienen de oorlogsjaren zich aan in veel grimmige doodskoppen en dode dieren. Alles is even knetterscherp geschilderd: je ziet de korrels aarde nog op de bloempotten zitten, de vlinder die erop geland is, lijkt ieder moment te kunnen wegvliegen. Alles straalt karigheid en somberheid uit. Dan is het schilderij Bloeiende boom van Charley Toorop in de zaal ernaast een welkome afwisseling in kleur. Midden in de oorlog, in 1943, schilderde Toorop de uitbundig bloeiende Beemster – alsof ze wilde laten zien dat de natuur zich van de bezetting niets aantrok.


Verketterd

Volgens Ype Koopmans hebben andere musea altijd weinig oog gehad voor deze realistische kunst. „De Nederlandse kunstwereld heeft dit soort werk decennialang ondergewaardeerd, verketterd zelfs”, schrijft hij in het persbericht van Scherp kijken. Dat is maar ten dele waar: ook Museum Arnhem en het Haags Gemeentemuseum beschikken over belangrijke verzamelingen magisch realisme, terwijl Pyke Koch en Charley Toorop goed vertegenwoordigd zijn in de collecties van Boijmans Van Beuningen en het Kröller-Müller. Maar zo volledig – of eenzijdig – als de realistische kunst hier getoond wordt, zie je dat inderdaad in geen ander Nederlands museum.

In de tuinzaal zijn tientallen schilderijen van Carel Willink bijeengebracht, stuk voor stuk krankzinnige voorstellingen waarop kamelen kunnen scharrelen door Versailles en de Tate Gallery opeens verplaatst is naar een kaal, cultuurloos woestijnlandschap. De magische fantasie van Willink moet oneindig geweest zijn. Kerncentrales dienen als achtergrond voor de tuinen van Bomarzo, parachutisten landen te midden van hevige tornado’s op een autokerkhof. Het ene apocalyptische beeld volgt het andere op. Hier dreigt het gevaar van de overkill.




Aan de andere kant: Willink is een publiekslieveling en zijn werk is in andere Nederlandse musea niet vaak te zien. Wat dat betreft voorziet MORE in een behoefte. Uiteindelijk zullen de Willinks verhuizen naar Kasteel Ruurlo, 25 kilometer verderop, waar Melchers een tweede museum wil openen. Hem kennende is ook dat Willink-museum gereed voor je er erg in hebt.

MONUMENTAAL MODERNISME

het gebouw

Gebouw: Museum MORE, Gorssel. Architect: Hans van Heeswijk.

Op het eerste gezicht lijkt MORE, het Museum voor Realistische Kunst, helemaal niet zo groot. Wie het museum vanaf de Hoofdstraat van het Achterhoekse dorp benadert, ziet achter het eclectische gemeentehuis uit 1914 vier steeds breder wordende dozen opdoemen die in plaats zijn gekomen van de gemeentehuisuitbreiding uit de jaren tachtig. Van de voorzijde bezien hebben ze ongeveer de maten van het oude gemeentehuis: ze zijn bijna net zo hoog als de dakrand van de oudbouw, hun breedte is zelfs minder.

Maar de bezoekers die eenmaal de draaideur in de glazen gevel door zijn, staan in een schitterende, hoge, lichte hal die uitkomt op een even hoge passage tussen de museumzalen en de kantoordoos die op de begane grond nog een extra expositieruimte heeft. Het geheel blijkt een keer of tien groter dan de oudbouw waar nu onder meer een café-restaurant en een ‘evenementenzaal’ zijn gevestigd.

Vermoedelijk heeft opdrachtgever Hans Melchers gekozen voor Hans van Heeswijk als architect van zijn Museum voor Modern Realisme Kunst, omdat hij bij de Hermitage in Amsterdam uit 2009 had laten zien dat hij een 17de-eeuws bejaardentehuis vol hokkerige ruimtes wist om te toveren in een helder en ruim museum. Van Heeswijk heeft Melchers niet teleurgesteld: net als in zijn uitbreiding van het Mauritshuis in Den Haag vorig jaar heeft Van Heeswijk in MORE zijn minimalistische ‘less is more’-architectuur weten te verenigen met monumentale baksteenarchitectuur.


Ook in MORE is weer veel van glas, het materiaal waar modernisten nu al een eeuw lang zo verzot op zijn. Zo is niet alleen de gevel van de entreehal van onder tot boven van glas, maar ook de balustrades, de lift en zelfs de treden van de trap naar de expositieruimtes op de eerste verdieping. De zaalwanden, die lijken te zweven boven iets teruggelegde metalen plinten, zijn, op een knaloranje wisselwand na, modernistisch wit.

Maar tegenover de neutrale zaalwanden en ijle glasarchitectuur heeft Van Heeswijk MORE ook tal van zware elementen gegeven. Zo zijn alle buitengevels en ook een deel van de binnenwanden bekleed met beige Frans kalksteen en is de vloer van de joyeuze entreehal van zwart natuursteen. Ze geven de nieuwbouw een monumentaliteit die niet onderdoet voor die van het oude Gemeentehuis van Gorssel.

Bernard Hulsman

●●●●○

Een versie van dit artikel verscheen op zaterdag 30 mei 2015 in NRC Handelsblad.
Op dit artikel rust auteursrecht van NRC Media BV, respectievelijk van de oorspronkelijke auteur.