The seventh Land Art work in Flevoland is being constructed at the moment. On October 7th it will be oficially opened.
Before the Noordoostpolder was reclaimed, a 6 kilometre long dam was located on the exact same spot as the art- work in the water of the former Zuiderzee (now Zwarte Meer). This dam connected the lighthouse Old Kraggenburg with the main land at Genemuiden. The original position of the dam is still visible from the air in the allotment pattern of the Noordoostpolder. Paul de Kort has restored a small part of this dam by featuring it as the central axis of his artwork. The concrete bicycle path is aligned with the pier, strengthening the connection of the artwork with Old Kraggenburg.
Several 20 meter long ‘kraggen’ - strips of intertwined floating water plants _ float around the axis of PIER HORIZON. Attached on one side to a pole, the kraggen function as a sort of weathervanes: when the wind and current are strong, the kraggen all point in the same direction. The poles have been placed in the Zwarte Meer according to a strict hexagonal grid. This grid is a reference to the Central Place theory on which architect and urban planner Cornelis van Eesteren based his plans for the Noordoostpolder. The title of this artwork pays tribute to Piet Mondriaan and his series of paintings Pier and Ocean (1915).
Every morning, when the sun is perfectly aligned with the dam and the webcam, a photo is taken. Gradually, a series of photos is formed that will visualize the artwork in a completely different time dimension. This series of photos can be found at www.pierplushorizon.nl.
The Making of Pier + Horizon van Paul de Kort from Martine van Kampen on Vimeo.
Een nieuwe pier in de ‘middle of nowhere’, geïnspireerd op Mondriaan
Paul de Kort ontwierp voor de Flevopolder een landschapskunstwerk.
Sandra Smallenburg
6 oktober 2016
‘Kom genieten van het uitzicht”, staat er op een blauw bord naast het veerooster dat toegang verschaft tot de Zwartemeerdijk in Kraggenburg. „Neem een kopje koffie van Keet”. Ernaast, op de picknicktafel die in de luwte van de dijk is neergezet, staat een rieten mandje met een grote thermoskan en wat koekjes. Het is een vreemde gewaarwording, zo’n knusse ontvangst midden in het uitgestrekte, lege landschap van de Noordoostpolder. Meer in de ‘middle of nowhere’ kun je in Nederland haast niet terechtkomen.
PAUL DE KORT
In de afgelopen jaren maakte Paul de Kort (1961) naam met een aantal ingenieuze landschapswerken waarbij hij even praktische als esthetische oplossingen bedacht voor landschappelijke problemen. Tussen Schiphol en Hoofddorp bracht hij samen met de landschapsarchitecten van H+N+S in 2013 een patroon van fikse ribbels in de akkers aan, die niet alleen mooi zijn om te zien maar ook drastisch de geluidshinder van startende vliegtuigen verminderen.
Wassende Maan (2008) in de Brabantse Biesbosch is een soort doolhof dat tegelijkertijd een overstroomgebied is voor de rivieren Nieuwe Merwede en Amer.
En toch verwacht de boerin van de dichtstbijzijnde boerderij – zij was het die de koffie hier neerzette – binnenkort drommen mensen. Dit weekend wordt Pier+Horizon van Paul de Kort opgeleverd, het zevende land-artkunstwerk van Flevoland. Sinds het droogleggen van de Zuiderzee zijn kunstenaars actief betrokken bij het inrichten van het landschap van Flevoland. Dat heeft geleid tot beroemde landschapswerken als de Groene Kathedraal van Marinus Boezem, Sea Level van Richard Serra en het Observatorium van Robert Morris. En nu komt er dus een zevende bij, een pier die 135 meter het water van het Zwarte Meer in steekt. Eromheen drijven vlotten die begroeid zijn met riet, kraggen in de volksmond, die kalmpjes meebewegen met de stromen van wind en water.
In het hart gesloten
„De Kraggenburgers hebben mijn kunstwerk nu al in hun hart gesloten”, zegt Paul de Kort opgetogen, terwijl hij vanaf de dijk uitkijkt op zijn pier. „Ik denk dat ze voelen dat Pier+Horizon ook over hen en hun landschap gaat. Dit kunstwerk hoort hier, in Kraggenburg. Ik maak kunst voor de openbare ruimte, dat betekent dat het van iedereen is. Het is fijn om te zien dat de lokale bewoners zich er ook daadwerkelijk over ontfermen.”
Drie jaar geleden werd De Kort door Flevoland gevraagd een ontwerp te maken voor deze locatie. „Er was eerst sprake van dat de opdracht naar de Amerikaanse kunstenaar Walter De Maria zou gaan, maar hij overleed in 2013. Toen klopte de provincie bij mij aan.” Het idee voor zijn kunstwerk kwam al vrij snel, vertelt hij. „Dat gebeurde echt in een flits. Toen ik de eerste keer in de auto zat op weg naar deze plek, rijdend over kaarsrechte wegen, moest ik opeens aan Mondriaan denken. Ik zag heel specifiek de tekeningen uit zijn serie Pier en Oceaan voor me, als een vaag visioen van mijn ontwerp.”
Cultuurhistorische sporen
Wie nu vanuit een vliegtuig over De Korts kunstwerk heen zou vliegen, zou daarin Mondriaans compositie makkelijk kunnen herkennen, met de pier die als een strakke pennenstreek het water in steekt, en de beweeglijke kraggen die er als schetsmatige arceringen omheen zijn getekend. De Kort: „De Pier en Oceaan-serie vind ik het beste wat Mondriaan ooit heeft gemaakt. Ik houd van de eenvoud, van het zwart-wit. Ik ben zelf ook meer een tekenaar dan een colorist. Zo rond 1914-1915 zie je dat Mondriaan het landschap nog net niet helemaal heeft losgelaten. Zijn latere werk uit De Stijl-periode is veel abstracter. Pas bij de Victory Boogie Woogie zie je de speelsheid weer terugkomen, dan laat hij het zichtbare landschap weer binnen.”
Behalve door Mondriaan liet De Kort zich voor zijn ontwerp ook inspireren door de cultuurhistorische sporen die al in het landschap te vinden waren. Voordat de Noordoostpolder in 1942 werd drooggelegd, verbond een zes kilometer lange strekdam het Zwarte Water vanuit Overijssel met de voormalige lichtwachterswoning Oud-Kraggenburg, die op een kunstmatig eilandje middenin de Zuiderzee lag. De contouren van de oude dam zijn nog zichtbaar, er loopt nu een betonnen fietspad . Architect Cornelis van Eesteren, die na de oorlog een ontwerp maakte voor de verkaveling van de Noordoostpolder, plooide zijn plattegrond mooi om die strekdam heen.
De Kort heeft zijn pier precies in het verlengde van de dam getekend. „Ik wilde die oude sporen weer zichtbaar maken. Als je de lijn van het betonpad doortrekt, zie je ongeveer 600 meter verder in het Zwarte Meer een klein eilandje liggen. Dat is nog een restant van de oude strekdam. Pier+Horizon wijst precies in de richting van die ruïne. Ook de verkavelingslijnen die Van Eesteren tekende, leken speciaal voor mijn kunstwerk te zijn neergelegd, zo mooi pasten die in mijn ontwerp.”
Het laatste stuk naar het kunstwerk moet je wandelen over die oude dam, die de omliggende percelen landbouwgrond kaarsrecht van elkaar scheidt. Een kilometer lang kijk je aan tegen de hoge Zwartemeerdijk, die tot op het laatste moment het uitzicht blokkeert. Maar dan, bij het passeren van het veerooster, strekt het water zich tot voor je uit, in oneindig veel tinten grijs.
Bescheiden
Vanaf de dijk gezien oogt het kunstwerk van De Kort, ondanks zijn diameter van bijna 300 meter, vrij bescheiden. „Ten opzichte van dit landschap lijkt eigenlijk alles klein”, lacht de kunstenaar. Op wat windmolens en elektriciteitsmasten na zijn er geen tekenen van bebouwing te zien. Al zie je, als je langer kijkt, dat de plukjes bomen wel heel gelijkmatig verspreid aan de horizon liggen. Dat moeten de boerderijen van de Flevopolder zijn. De Kort: „Alles is ritme, hier in Flevoland.”
Zodra je het kunstwerk betreedt, voel je jezelf steeds nietiger worden in dat immense landschap, omringd door niets anders dan water en wind. De horizon lijkt zich om je heen te krullen. Staand op het midden van de pier is het landschap geen tweedimensionaal plaatje meer, maar een panoramisch beeld. De wolkenluchten, het Hollandse licht, de bootjes aan de horizon – het doet opeens denken aan het Scheveningse panorama van Mesdag.
Natuurlijk zijn er ook direct associaties met andere kunstpieren, zoals Robert Smithsons Spiral Jetty in het zoutmeer van Utah. Toegegeven, het Zwarte Meer is niet zo immens als het Great Salt Lake, maar het gevoel opgezogen te worden in het landschap is vergelijkbaar. Ook de Floating Piers die Christo deze zomer in het Italiaanse Iseomeer liet aanleggen, liggen nog vers in het geheugen. Maar die pieren lagen wiebelig op het water, terwijl De Korts pier stevig verankerd is op zo’n 70 centimeter boven het water. Lopend over Pier+Horizon is het alsof je over het water zweeft.
Hij voelt zich schatplichtig aan die Amerikaanse land art, zegt hij. „Spiral Jetty is een belangrijk voorbeeld geweest. Ik houd ook van de strikte maatvoering die Walter De Maria in zijn kunstwerken hanteerde. In mijn landschapskunst bepaalt de plek tot in het kleinste detail betekenis en vorm. Ik noem dat de ‘topos’: het werk valt letterlijk samen met het onderliggende landschap. Pier+Horizon kan daarom niet aan de andere kant van de Noordoostpolder liggen, zelfs niet honderd meter verderop. Het kunstwerk heeft alleen op deze plek bestaansrecht.”
Snee in het landschap
Paul de Kort, Pier+Horizon, Zwartemeerweg 62, Kraggenburg.
Opening op 7 okt. De pier is tussen 15 okt en 1 maart afgesloten voor publiek i.v.m. het winterseizoen.
Inl: pierplushorizon.nl
Land Art Flevoland organiseert op 8 en 9 okt een Land Art Weekend.
Zondag geeft Paul de Kort om 15:00 een inleiding bij zijn kunstwerk.
Inl: landartflevoland.nl
We lopen verder over de pier, die naar het eind toe steeds lichter wordt. De meeuwen hebben het kunstwerk al in beslag genomen en het beschilderd met een dikke laag witte poep, waardoor de pier nog feller afsteekt tegen het donkere water. Hoe langer je ernaar kijkt, hoe abstracter het bouwwerk wordt. Het is een snee in het landschap, een grafische lijn die het water doormidden klieft en zich roerloos onderscheidt van het kabbelende water. Eroverheen lopen is een desoriënterende exercitie, omdat de golven onder je door rollen, waardoor je soms als een dronkenlap je evenwicht dreigt te verliezen.
De Kort wijst naar de kraggen, die als een soort trage windvanen meebewegen met de golven. „Ze lijken te gebaren, te wijzen. Er staat nu zuiderwind, maar meestal komt de wind uit het zuidwesten, dan liggen ze meer parallel aan de wal. Het weer is nu heel kalm, maar bij windkracht zes kan het hier al aardig tekeergaan.”
Pier+Horizon is geen statisch kunstwerk, zegt De Kort. „Het landschap verandert hier voortdurend, en het kunstwerk verandert mee.” Om die veranderingen vast te leggen heeft hij een webcam op een hoge paal geplaatst die iedere ochtend een foto maakt van het moment dat de opkomende zon exact in één lijn staat met de pier. Zo groeit, over langere tijd, een reeks foto’s waarin je de seizoenen traag in elkaar ziet verglijden. Hij kijkt ernaar uit, naar de beelden die het zal opleveren: „Soms zal het stralend weer zijn, dan weer zwaar bewolkt of nevelig, soms zal een stevige zuidwester de kraggen in een streng gelid dwingen of ze onrustig om hun ankerpunten laten slingeren, terwijl een felle regenbui het water geselt.”
Vooruitbladeren naar de toekomst
Wat kun je zien op plaatsen waar op het eerste gezicht niet zo veel is te zien? Een zomerse serie reportages door heel Nederland. Deel 6, Oud-Kraggenburg, een voormalig vuurtoreneilandje in de Noordoostpolder.
Tekst
Hans Steketee
5 augustus 2016
Zee van aardappelen, onontkoombaar beeld. Groen blad tot aan de horizon, hier en daar een boerderij in een plukje bomen. Dit was zeebodem. Ginds de dijk, waarachter voorheen die Zuiderzee werd teruggedrongen. Toen kon het droogmalen van de Noordoostpolder beginnen. Een jaar later al, in 1941, werd hier een eerste oogst binnengehaald: rogge.
In de akker ligt een vierkant heuveltje bekleed met basaltsteen. Er staat een vuurtorentje op met rode pet, een huis, bomen nu. De stenen waren zeewering. Je mag er niet op of binnen – er is een ‘holistisch centrum’ gevestigd, waar je terechtkunt voor klankschaalmassage en ander onderhoudswerk aan de ziel – maar het schelpenpad slaat een lus om de glooiing, zodat je het van meer kanten kunt bekijken. Zo moet een zeemeermin naar Oud-Kraggenburg hebben opgekeken, zwemmend in de branding, hopend de lichtwachter te verleiden.
Bij eilanden die in de polder zijn gestrand denk je meteen aan Schokland, een paar kilometer westelijker. Al een eeuw voor de droogmaking werd het onbewoonbaar verklaard en ontruimd. Westerstormen knabbelden er steeds een stukje af. Nu staat het op de Werelderfgoedlijst. En op de toeristenkaart van Flevoland als „tijdloos mysterie”. Je kunt er ook trouwen. Oud-Kraggenburg is een beter bewaard geheim.
Zwolle was bang onbereikbaar te worden doordat de mond van het Zwolse Diep, bij Genemuiden, verzandde. Besloten werd om daarvandaan twee dammen in zee te leggen, zes kilometer lang, waartussen schepen ongehinderd naar Genemuiden konden varen. Aan de kop van die bedijkte geul werd het eilandje Kraggenburg opgeworpen: een vuurtoren met een vluchthaventje. Kraggen zijn stukken veenbodem, taai als iets door de verknoopte wortels, die als zinkstukken werden gebruikt om de dammen en dat eilandje op te bouwen. Van 1848 tot 1920 woonden er lichtwachters. Daarna werd het licht geautomatiseerd. En toen kwam de ringdijk van de Noordoostpolder, die ook Kraggenburg afsneed en op het droge legde.
Terugbladeren in het landschap is hier niet moeilijk. Kun je ook vooruitbladeren? De oude dam loopt nog een stukje als een kaarsrechte rug door de polder, richting Genemuiden, eerst door de weiden langs een sloot, dan langs een betonnen pad van een kilometer. Bij de Zuiderzeedijk houdt hij op.
En gaat hij verder. Als kunstwerk. Mooi dubbel woord, omdat waterbouwers het ook gebruiken voor bruggen, tunnels en sluizen en dijken. Want aan de buitenkant van de dijk verschijnt dit najaar Pier + Horizon, een land art-project van kunstenaar Paul de Kort (1961). Een pier van 150 meter, omringd door tientallen drijvende kraggen, die met de wind en de golfslag allemaal in dezelfde richting kunnen draaien. Zodat het, uit de lucht gezien, een beetje lijkt op Mondriaans schilderij van een Zeeuwse golfbreker dat hij Pier & Oceaan noemde.
Van De Korts pier, een lange steiger eigenlijk, is nog niets te zien. Er is nog helemaal niets te zien. Nu ja, de horizon, maar die was hier altijd al. Genemuiden in de verte, zeilboten en motorkruisertjes die door het beeld varen.
Het is niet moeilijk te zien wat De Kort hier trekt. „Mijn fascinatie ligt bij de sporen van menselijke activiteiten die hun functie hebben verloren, maar als littekens nog zichtbaar zijn in het landschap. Het zijn vaak deze sporen die we als ruimtelijke kwaliteit koesteren”, vertelde hij tegen Straatbeeld, een tijdschrift over de openbare ruimte. „Voor een goede verstaander vertelt het landschap boeiende verhalen. Met mijn kunst wil ik zo’n goede verstaander zijn. […] zodat ik de argeloze passant op de schouder kan tikken om te zeggen: Kijk dan, daar!”
Ik kijk over het water en volg een flottielje eendjes. Dan blijft mijn oog haken aan een stokje in het water, niet dikker dan een riet. En daar, een paar meter verder, staat er nog een, zie ik, en daar, en daar. Het water staat vol stokjes. Het kan niet anders of op de plek van die stokjes komt straks een pen te staan waarmee een drijvende krag wordt vastgeprikt.
Christo, de inpakkunstenaar, legde drie kilometer knalgele drijvende pontons in een Italiaans meertje, waarover je naar eilanden kunt lopen. Robert Smithson, grondlegger van de Amerikaanse land art-beweging, bouwde met graafmachines in 1970 zijn Spiral Jetty in een zoutmeer in Utah. De Kort doet het met bijna niets. En voor het er is, kun je het al zien.
Dit najaar kun je over het water een eindje naar Genemuiden lopen en kijken naar die drijvende kraggen, die meedraaien op de wind. Soms wijzen ze naar het land, soms naar de horizon. Pier + Horizon krijgt een oppervlak van 12 hectare, geen toeval. Het is de maat van de kleinste landbouwkavel waarmee de Noordoostpolder is ingericht. Zo gaat het land, het oude en het nieuwe, de dijk voorbij. Paul de Kort tekent op het water. Op een paal van een visfuik zoekt een aalscholver iets in zijn veren.
