Papegaaienbuurt krijgt kleur terug
De Stijl in Drachten
De kleuren van De Stijl werden voor het eerst aangebracht op en in huizen en een school in Friesland. Het ontwerp van Theo van Doesburg wordt nu in ere hersteld.
Gretha Pama
24 april 2017
Expostie
Theo van Doesburg, kleur in architectuur
T/m 25 juni in Museum Drachten. Inl: museumdrachten.nl
De tweede stad van Friesland, Drachten (45.000 inwoners), staat niet bekend om zijn kunst en cultuur. Toch is er een museum, Museum Drachten, dat ligt aan een Museumplein. En niet ver van dat museum en dat plein, er gaat een stadswandeling naar toe, liggen 16 opvallende huizen en één voormalige Rijkslandbouwschool: daar werkte Theo van Doesburg, oprichter van De Stijl, voor het eerst de ideeën van zijn beweging over kleur in architectuur uit.
Je kunt er rondwandelen en helderrood, knalgeel of diepblauw geschilderde raamkozijnen, voordeuren en dakkapellen zien, in 1921 en 1922 aangebracht op bakstenen huizen (dat dan weer wel). Bij de Rijkslandbouwschool aan de overkant, tegenwoordig een particulier woonhuis, mag je op afspraak naar binnen om de originele glas-in-loodramen te bekijken: vier gestileerde, bijna abstracte landarbeiders, een spitter, een maaier, een zaaier en een rooier. Voor de kozijnen en de deuren van de school zijn secundaire kleuren gebruikt: paars, groen, oranje.
Hoe Theo van Doesburg of all places in Drachten terecht kwam? Dat is te zien in Museum Drachten, waar op de eerste verdieping het schoenmakerswinkeltje is nagebouwd dat Evert en Thijs Rinsema dreven aan de Zuidkade. De schoenen maakten de broers om geld te verdienen, eigenlijk waren het kunstenaars.
Tegenwerking
Theo van Doesburg en Evert Rinsema ontmoetten elkaar in 1915, toen ze kort na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog waren gemobiliseerd in Brabant. Evert zat bij die gelegenheid te lezen in Heraclitus, een Griekse filosoof uit de oudheid – dat viel op. Theo en Evert werden vrienden, ze gingen ook corresponderen. En Evert bracht Theo in contact met Cornelis Rienks de Boer, architect en later zijn opdrachtgever. Evert Rinsema, in een brief van 9 april 1922: „De directeur van de school, die wat het schilderwerk betreft nogal tegenwerkt, zegt, dat hij de ramen wel mooi vindt, maar de figuren niet duidelijk kan zien.”
Het citaat staat in een boek dat sinds vorig weekend te koop is in het museum, Brieven over kunst – De Stijl – het leven en de dood, en dat is samengesteld door Thijs Rinsema, een kleinzoon. Het boek werd diezelfde zaterdag in ontvangst genomen door nog een andere erfgenaam, kunsthistorica Wies van Moorsel (1935). Zij kreeg in 1975 de nalatenschap van Theo van Doesburg van haar tante Nelly, diens echtgenote, en schonk die daarna aan de Nederlandse Staat.
Je kon Wies van Moorsel kort voor de officiële overhandiging nog tegenkomen in de Torenstraat 3: een frêle oudere dame, die een bezoek bracht aan het huis dat nu ook vanbinnen de originele kleuren terugkrijgt die haar oom ervoor had bedacht. Dat is nog lastig: Zwitserse kleurexperts zijn bezig monsters te nemen van resten van de oorspronkelijke verf, verstopt als die zitten onder later aangebrachte lagen. De kleuren blijken donkerder geweest in kamers waar meer licht invalt – en lichter in de donkerder kamers.
Bekijk hoe De Stijl begon in onze video
Overgeschilderd
De museumwoning gaat open op 1 juni. Al wel te bezichtigen, sinds anderhalve week: de ontwerptekeningen van Theo van Doesburg. Die zijn opgehangen in Museum Drachten. Tijdelijk, want ze zijn kwetsbaar. Je ziet de symmetrie van de kleuren voor de gevels, voor binnen de kleurvlakken van de kamers, maar bijvoorbeeld ook de kleuren voor de trap, rode spijlen boven blauwe tegels. Linksonder op de tekeningen het vignet van de opdrachtgever: ‘C.R. de Boer, architect B.N.A., Stationsweg 60 Drachten’.
Was Drachten dan zo vooruitstrevend, in de jaren 20? Nou nee, gebiedt de eerlijkheid te zeggen. De rood, geel en blauw geschilderde kozijnen en deuren werden al snel weer overgeschilderd – wat overigens ook gebeurde in Straatsburg, waarvoor Theo van Doesburg tussen 1926 en 1928 een feestzaal ontwierp. In Drachten hield de buurt aan de kortstondige uitbundigheid de bijnaam ‘Papegaaienbuurt’ over. Pas in de jaren 80 kwamen de buitenkleuren terug, althans voor een deel, dankzij een initiatief van de bewoners.
En Everts broer Thijs, schilder en ontwerper van meubels à la De Stijl, maar met een eigen signatuur, werd nooit echt beroemd. Zijn werk staat permanent tentoongesteld in Museum Drachten, maar veel Drachtenaars kennen hem niet. In dit Stijljaar zou dat kunnen veranderen: zijn meubels komen straks te staan in de museumwoning aan de Torenstraat, dat het Van Doesburg-Rinsemahuis zal worden genoemd.
CULTUUR
Flip van Doorn– 18:11, 5 maart 2017
In 2017 hult heel Nederland zich in De Stijl. De kunstbeweging is precies een eeuw oud en dat vieren we. De hele maand maart zet Het Mooiste Nederland de schijnwerper op bijzondere plekken waar De Stijl een rol speelt. Vandaag: Drachten.
Elders in Nederland hangen werken van de kunstenaars van De Stijl in musea. In Drachten maakt het erfgoed van de beweging deel uit van het straatbeeld. Dankzij de vriendschap tussen een kunstenaar en een dichtende schoenmaker.
In 1917 bracht kunstenaar Theo van Doesburg in zijn woonplaats Leiden het eerste nummer van het tijdschrift De Stijl uit. De gelijknamige kunstbeweging was geboren, naast de oprichter waren Piet Mondriaan, Gerrit Rietveld en Bart van der Leck de boegbeelden. Nu we dit jaar het eeuwfeest vieren, pronken Den Haag, Utrecht, Amersfoort en Leiden pronken uitbundig met de veren - in primaire kleuren - van De Stijl.
In het straatbeeld dook De Stijl echter ver buiten de Randstad voor het eerst op. De primeur was in 1921 voor Drachten. Dat is op z’n zachtst gezegd opmerkelijk. Na Leeuwarden is het inmiddels weliswaar de grootste plaats van Friesland, maar tot de Friese Elfsteden behoort het niet. Er stoppen geen treinen, ze spelen er geen betaald voetbal, en als Drachten een keer in het nieuws komt, is het omdat een verwarde man zijn woning laat ontploffen.
Drachten heeft wel een Museumplein. Aan dat plein staat een charmant gebouw, een voormalig klooster dat - met een knipoog naar dada - bekendstaat als Museum Dr8888. Geen toeval: Drachten is de plaats waar in 1923 het laatste officiële dada-optreden plaatsvond. Maar nog belangrijker: het is de plaats waar Theo van Doesburg voor het eerst de architectuurideeën van De Stijl in praktijk kon brengen. Dat had alles te maken met een bijzondere vriendschap. Van Doesburg zou nooit in Drachten terecht zijn gekomen als hij kort na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog niet was opgeroepen voor militaire dienst. Nederland was neutraal, maar uit voorzorg werd het leger gemobiliseerd. In zijn compagnie raakte Van Doesburg bevriend met Evert Rinsema, een schoenmaker uit Drachten. Ze deelden hun liefde voor literatuur. Evert schreef gedichten en aforismen. Zijn broer Thijs - ook schoenmaker - schilderde en ontwierp meubels. Na de oorlog kwam Van Doesburg regelmatig naar Drachten, en dankzij bemiddeling van zijn goede vriend Evert kreeg hij in 1920 een opdracht van gemeente- architect Cees Rienks de Boer.
“Van Doesburg mocht zestien middenstandswoningen ontwerpen”, vertelt museumdirecteur Paulo Martina. Samen volgen we de stadswandeling die van Museum Dr8888 naar de Oosterstraat leidt. Uit de verte blinken felle kleuren ons tegemoet. “Ongetwijfeld had hij hier een rijtje van zestien kleine Rietveld-Schröderhuizen in gedachten. Het werd een compromis.” Rienks de Boer kreeg het niet gedaan de oorspronkelijke ontwerpen uit te laten voeren. Drachten was nog niet klaar voor betonnen woningen met witgepleisterde muren en accenten in primaire kleuren. Gebouwd werd er met baksteen, op advies van Van Doesburg kleurden alleen kozijnen, erkers, deuren en dakkapellen fel geel, rood en blauw. In zijn ontwerpen van de interieurs kon de kunstenaar zich wel helemaal uitleven, het werden driedimensionale Stijl-kunstwerken. De modelwoning is nog niet klaar, daar wordt hard gewerkt om zo’n interieur helemaal in oorspronkelijke staat terug te brengen, compleet met meubels van Thijs Rinsema. Op 1 juni gaat het Van Doesburg-Rinsemahuis open voor het publiek; het Rietveld-Schröderhuis van het noorden.
Glas-in-loodramen
Wie met een gids de stadswandeling volgt, kan al wel een kijkje nemen in het gebouw van de Rijkslandbouwschool, aan de overkant van de Torenstraat. Pronkstuk zijn de glas-in-loodramen die Van Doesburg ontwierp. Kozijnen en deuren liet hij schilderen in de secundaire kleuren: oranje, paars en groen. Alleen de buitenkant; binnen zou volgens de directie een dergelijke kleurkakofonie de concentratie van de leerlingen maar verstoren.
Om de bijnaam Papegaaienbuurt kan Martina glimlachen. “Het was in de jaren twintig misschien ook wat veel van het goede. Van Doesburg was zijn tijd ver vooruit en Drachten was een slaperig dorpje in de provincie. Maar de bewering dat bewoners meteen de boel lieten overschilderen, is aantoonbaar onjuist. Later ging wel de kwast over de kozijnen, maar in eerste instantie woonden mensen hier naar volle tevredenheid.” Hij is trots op het erfgoed. “Elders in Nederland hangen schilderijen in musea, in Drachten ligt De Stijl op straat. En dat is precies wat Van Doesburg wilde.”
Een groep bewoners verenigde zich in 1988 in de Stichting Theo van Doesburg en liet het oorspronkelijke schilderwerk zo veel mogelijk in ere herstellen. Sindsdien is de Papegaaienbuurt weer een kleurrijk uitroepteken, een statement in een centrum dat verder niet uitblinkt in schoonheid of samenhang. De grootste groei maakte de plaats na 1950 door, en dat is te zien.
Terug in het museum bekijk ik de toonbank van de schoenmakerswinkel van Evert Rinsema, waar altijd een schriftje lag waarin hij zijn gedachten kon noteren. De huiskamer van zijn broer Thijs is gereconstrueerd, met zijn schilderijen aan de wand en stoelen van zijn hand in de hoeken. Ze doen me denken aan de meubels die Rietveld ontwierp. “Thijs Rinsema was misschien wel net zo getalenteerd als Rietveld”, stelt Martina. “De enige reden waarom hij niet zo bekend werd, is zijn gebrek aan ambitie. Met zijn schoenmakerij verdiende hij zijn brood, de kunst kwam op de tweede plaats.” Een bestaan als kunstenaar vond hij te onzeker. Hetzelfde gold voor Evert; de twee broers bleven hun hele leven als schoenmaker werken. Dankzij hun bijzondere vriendschap met de grondlegger van De Stijl lieten zij hun woonplaats een bijzondere kunstcollectie en een straat vol cultureel erfgoed na. En een even onverwachte als prominente plek in de geschiedenis van De Stijl.
De Stijl in Drachten
Niet minder dan vier exposities wijdt Museum Dr8888 dit jaar aan De Stijl. Op dit moment is werk van beeldend kunstenaar en graficus César Domela te zien, in april opent een overzichts-tentoonstelling met vrijwel alle ontwerpen die Theo van Doesburg voor Drachten heeft gemaakt. Vanaf juli neemt het museum bezoekers mee naar Curaçao, waar Gerrit Rietveld samenwerkte met het kunstenaarsechtpaar Engels. In oktober volgt een overzicht van Stijl en constructivisme in Noord-Nederland, in samenwerking met de Rijksluchtvaartschool in Eelde. De officiële opening van het Van Doesburg-Rinsemahuis vindt plaats op 1 juni. Kijk voor het volledige programma op museumdrachten.nl
Museumwoning in de Papegaaienbuurt wordt ‘een cadeautje voor Drachten’
DRACHTEN – In het voorjaar van 2016 wordt in de Torenstraat het Van Doesburg Rinsemahuis geopend. Het wordt een museum van internationale allure, voorspelt directeur Paulo Martina van Museum Dr8888.
Tekst en foto’s Fokke Wester
De Torenstraat, of de Papegaaienbuurt zoals het gedeelte van nummer 3 tot en met 21 wordt genoemd, kreeg in 1988 weer de kleuren zoals die oorspronkelijk zijn ontworpen door kunstenaar Theo van Doesburg. Bij de buurt horen ook enkele woningen aan de Oosterstraat en de Houtlaan en de tegenovergelegen Rijkslandbouwwinterschool. De middenstandswoningen zijn in 1920 in opdracht van de gemeente gebouwd naar een ontwerp van de Drachtster architect Cornelis Rienks de Boer. Hij vroeg aan Van Doesburg, die hij bewonderde, om een kleurontwerp te maken. Van Doesburg, nu wereldberoemd als schilder, architect en voorman van De Stijl, was regelmatig in Drachten door zijn contacten met de broers Evert en Thijs Rinsema.
Primaire kleuren
Van Doesburg ontwierp voor de woningen een schema met de primaire kleuren rood, blauw en geel, met daarnaast wit, zwart en grijs. Verder maakte hij kleurontwerpen voor de interieurs van de woningen en de bijbehorende tuinen. De kleuren zorgden in Drachten voor veel opschudding en leverden de woningen de bijnaam Papegaaienbuurt op. Binnen een jaar na de oplevering werd het houtwerk overgeschilderd in de meer vertrouwde kleuren wit en groen.
Het idee om de originele kleuren terug te brengen in het straatbeeld ontstond eind jaren zeventig, toen internationaal de aandacht en waardering voor De Stijl opleefde. In 1988 was het zover. Toen werd tegelijk ook het kleurenontwerp voor de Rijkslandbouwwinterschool toegepast, met de secundaire kleuren oranje, groen en violet. Dat plan was nooit eerder uitgevoerd.
Meteen verkocht
Peter Westerhof kwam in 1997 wonen op nummer 13. De vorige eigenaar had op eigen initiatief ook Van Doesburgs kleurontwerp voor het interieur in de woning toegepast. ,,Mijn vrouw en ik stapten over de drempel, we keken elkaar aan en waren meteen verkocht. Je moet nooit te enthousiast zijn als je een huis gaat kopen, maar wij konden ons gewoon niet inhouden.”
,,Wij hebben er zoveel mogelijk bijpassende meubels bij gezocht, maar eigenlijk is het de bedoeling dat de ruimte zo leeg mogelijk blijft. Van Doesburg heeft het echt ontworpen als een driedimensionaal kunstobject. Als de kamer leeg is, voelt dat ook heel bijzonder.” De Torenstraat is het eerste project waarbij een kunstenaar zoveel ruimte kreeg, zegt Westerhof. Architect De Boer heeft zich echt ondergeschikt gemaakt aan Van Doesburg.
Wonen in een kunstwerk
,,Wij wonen in een kunstwerk. Zelf vind ik het geweldig, maar als ik mensen vertel dat wij een rode schouw hebben, schrikken ze er altijd een beetje van. Ze kunnen het zich maar moeilijk voorstellen, maar ik geniet er elke dag weer van als ik thuiskom van mijn werk. Dat rood van die schouw, dat is zo goed gekozen. Het is zo harmonieus, alles klopt gewoon. Ik woon hier nu zeventien jaar en dit interieur verveelt mij nooit.”
Wie na 1988 zijn huis in de Papagaaienbuurt heeft gekozen, heeft bewust voor de kleuren gekozen, zegt Westerhof. Toch viel het hem op dat van veel huizen na verloop van tijd het schilderwerk al weer verslechterde. Westerhof heeft zich dan ook sterk gemaakt voor de vorming van een Vereniging van Eigenaren, waardoor het schilderwerk aan de buitenkant in elk geval gewaarborgd werd. Tegenwoordig krijgen de bewoners subsidie van de gemeente voor het onderhoud van het schilderwerk, dat volgens een strikt schema wordt uitgevoerd. ,,Wij noemen ons wel eigenaren, maar we zijn natuurlijk alleen maar passanten, die een tijdje in dit prachtige kunstwerk mogen wonen. Dit is een monument, waarvan je mag genieten, maar waar je ook goed op moet passen. Wij geven het door aan de volgende generaties.”
Voor nul euro
De Stichting Van Doesburg Rinsemahuis heeft de woning voor nul euro van de gemeente kunnen overnemen, zodat de WOZ-waarde (125.000 euro) kan worden beschouwd als Smallingerlandse subsidie. Vervolgens kreeg de Stichting een subsidie van twee ton van de provincie, uit een potje dat is bedoeld voor herbestemming van oude gebouwen. ,,Ook het stadhuis van Bolsward krijgt daar geld uit. Die twee ton is nog niet helemaal genoeg. De woning heeft veel achterstallig onderhoud, want er is jaren niets aan gedaan. Er zou eigenlijk nog een ton bij moeten, dan kunnen we alles doen zoals we graag willen. Komt het geld er niet, dan moeten we keuzes maken. Maar dat doen we natuurlijk liever niet. Ik denk dat we nu de kans hebben om het goed te doen.”
De woning wordt terug gerestaureerd naar de oorspronkelijke situatie, dus zonder centrale verwarming en nog met een pomp in de keuken. Alleen op de zolder komt een moderne keuken en sanitair. Ook het tuinontwerp van Van Doesburg wordt als het even kan uitgevoerd. De museumwoning kan worden bezocht, maar wordt voor bepaalde perioden ook beschikbaar gesteld aan kunstenaars, die er mogen werken als artist in residence. ,,Daarvoor zoeken we mensen uit de verschillende disciplines waarin ook Van Doesburg actief was. Heel breed dus, van schilderen, typografie en poëzie tot muziek, dans en beeldhouwwerk.”
Internationale allure
Komend voorjaar moet het karwei beginnen, zodat de museumwoning volgend jaar december kan worden opgeleverd. De officiële opening staat gepland voor het voorjaar van 2016. Westerhof verwacht dat het Van Doesburg Rinsemahuis van internationale allure kan zijn en dat het als Stijl en Dada-museum in 2018 een grote trekker kan worden als onderdeel van Leeuwarden Culturele Hoofdstad. ,,Wij beseffen in Drachten nog steeds niet wat wij in huis hebben. We zijn hier nog altijd veel te bescheiden. Dankzij kleuronderzoeker dr. ir. Mariël Polman, docent Historische Binnenruimten, Conservering en Restauratie van cultureel erfgoed aan de Universiteit van Amsterdam en Specialist kleur & schilderingen bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amersfoort is dit Van Doesburg Rinsemahuis al onderwerp geweest op internationale symposia. Er is brede belangstelling voor dit project. En het kleurontwerp van Van Doesburg voor de binnenkant van de woning is eigenlijk veel spectaculairder dan dat voor de buitenkant. En dat interieur wordt nu voor het eerst zichtbaar zoals het is bedoeld. In 2017 bestaat de Stijl honderd jaar en dat wordt hier natuurlijk ook gevierd. Drachten neemt in de Stijl en Dada een belangrijke plaats in. Hier kreeg De Stijl voor het eerst de kans om echt naar buiten te treden. Daar mag Drachten best trots op zijn.”
De Stijl In Drachten from David Baronian on Vimeo.
