Het beste fotoboek
Interviews | 17 mei 2017 | Bibi Altink
Vanaf 20 Mei mei kunnen fotoliefhebbers weer genieten van het Fotofestival Naarden. Tijdens dit festival wordt ook de Nederlandse Fotoboekenprijs uitgereikt voor het beste fotoboek van de afgelopen twee jaar. Ik sprak hierover met juryvoorzitter Edie Peters, expert op het gebied van fotoboeken. Wat maakt nou een goed fotoboek?
Fotoboeken lijken steeds populairder te worden. Waar komt die grotere
belangstelling vandaan?
“Dat heeft te maken met een paar dingen. Fotografie is bereikbaarder geworden. In het analoge tijdperk kwamen er niet zoveel fotoboeken uit, omdat het heel duur was om te laten maken. Daarnaast is fotografie populairder geworden. Het aantal professionele fotografen is toegenomen, maar ook het aantal mensen dat voor de lol fotografeert. Met de komst van de smartphone is het gemakkelijker en gewoner geworden om foto’s te maken. Eigenlijk is onze hele wereld veel visueler geworden.”
Hoe is de waarde van ‘het fotoboek’ veranderd in de afgelopen decennia?
“De laatste jaren zie je veel meer persoonlijke verhalen. Onze wereld is heel groot geworden. We weten wat er speelt in Syrië, Myanmar, arme steden in VS, etc. Dat kunnen we eigenlijk niet behappen. We reageren hierop door terug te gaan naar ons persoonlijke leven. Als je het goed doet, is het persoonlijke verhaal iets wat ook anderen raakt. Een voorbeeld is het boek ’The family Imprint’ van Nancy Borowick. Dit boek gaat over het overlijden van haar ouders. Wat het sterk maakt, is de combinatie van materiaal en de positieve lading. Mensen kunnen zich ermee identificeren. Heel overtuigend.”
De mensen met wie je samenwerkt moeten dezelfde ambitie hebben als jij om een goed boek te maken
Wat maakt een goed fotoboek?
“Dat heeft te maken met de kwaliteit van de fotografie en de manier waarop het boek gemaakt is. Factoren die hierin mee spelen zijn de inhoud, de sterkte van het verhaal of de sfeer, de grafische vormgeving (de papiersoort, cover en drukkwaliteit) en de productvormgeving, zoals de binding van het boek. Naast je eigen kwaliteit, is dus ook de vakkundigheid van de mensen met wie je samenwerkt belangrijk. Zij moeten dezelfde ambitie hebben om een goed boek te maken. Dan ontstaat er iets waardoor het geheel meer wordt dan de som van de onderdelen.”
Zijn er culturele verschillen in fotoboeken? Maken wij Nederlanders op een andere manier fotoboeken dan bijvoorbeeld Amerikanen of Japanners?
“Jazeker. De Nederlandse stijl kenmerkt zich als een beetje strak, functioneel en beredeneerd. De Gouden Eeuw heeft hierop veel invloed gehad, tot op de dag van vandaag. De Nederlandse kunst refereert nog veel aan de 17e eeuw. De periode van het esthetisch ideaal. Een land dat hier tegenover staat is bijvoorbeeld Japan. Fotoboeken uit Japan worden veel meer gemaakt vanuit emotie. De Japanse cultuur is überhaupt veel meer visueel geoefend dan die van ons. Winkels daar liggen vol met fotoboeken en boeken met andere illustraties.”
Als je twee boeken mocht kiezen als favoriet – één recent boek en één uit de oude doos, welke zouden dat zijn en waarom?
“Een klassieker is het boek ‘The Decisive Moment’ van Henri Cartier Bresson. De meester in het vastleggen van het goede moment met de juiste elementen. Het is eigenlijk een soort portfolio met ‘de beste foto’s van’. Een ander goed boek is er één waar ik zelf aan heb meegewerkt: Why Mister Why? van Geert van Kesteren. Dit fotoboek telt ruim 300 foto’s en gaat over de oorlog in Irak. In de tijd dat dit boek uitkwam, was dat heel maf. Het laat zien dat in een fotoboek niet iedere individuele foto goed hoeft te zijn. Soms gaat het juist om het hele verhaal. We wilden een breed beeld geven van wat er in Irak was gebeurd.”
Hoe zorg je dat jouw fotoboek opvalt tussen alle anderen?
“Door internet en sociale media is het tegenwoordig veel gemakkelijker en goedkoper geworden om een fotoboek te verspreiden. De paradox is dat het hierdoor juist moeilijker is om op te vallen. Een bekende fotoboeken-verzamelaar uit New York krijgt wel veertig e-mails per dag van fotografen! Je moet in ieder geval zorgen dat je aansluiting zoekt bij media en instellingen die passen bij je onderwerp. Tegenwoordig zie je dat fotografen steeds meer terug gaan naar verspreiding in kleine kring en evenementen waar men elkaar de hand kan schudden.“
Je leert een verhaal bouwen, editen en samenwerken
Zijn er ook gevallen waarin je beter geen boek kunt maken?
“Jazeker. Je moet altijd goed nadenken of een boek past bij jouw werk en of je een goed verhaal hebt dat je kunt vertellen in boekvorm. Daarentegen is het proces van een boek voor iedereen interessant. Je leert een verhaal bouwen, editen, samenwerken. En het beantwoordt heel veel wezenlijke vragen over je eigen fotografie. Het is altijd een fantastische oefening.”
Als je meer te weten wilt komen over het fenomeen fotoboek, en als je er ook van houdt om met een leuke groep mensen om tafel te zitten voor een goed gesprek, dan is PhotoQ’s Book Club iets voor jou. Eens per maand krijgen liefhebbers van fotoboeken de kans met elkaar van gedachten te wisselen en kennis op te doen, onder leiding van foto-experts en docenten Edie Peters en Morad Bouchakour.
Gevestigde namen, Over fotografen
Cas Oorthuys fotografeerde de hongerwinter
KronkelingonNovember 4, 2017
Het laatste jaar van Cas Oorthuys was één van de eerste fotoboeken die ik kocht. Ik bladerde het door en besloot: dit moet in mijn kast staan. Het toont uitgehongerde blikken, onderduikers, jodensterren. Geen tekst, geen uitleg. Alleen die priemende blikken, recht vanuit een andere eeuw. Ik moest er weer aan denken omdat het Fotomuseum nu het publiek om hulp vraagt om zijn oeuvre te duiden.
Over de rol van dat publiek later meer, eerst even toelichten wie Cas Oorthuys eigenlijk was. Of vooral waarmee hij bekend is geworden.
Oorlogsfotograaf
Cas Oorthuys maakte naam met zijn foto’s uit de Tweede Wereldoorlog. Tijdens die oorlog scharrelde hij een inkomen bij elkaar door het maken van portretfoto’s voor vervalste persoonsbewijzen. In 1944 sloot hij zich aan bij De Ondergedoken Camera, een groep fotografen die van zins was om de bevrijding vast te leggen. Maar die bleef uit. Noodgedwongen deden ze verslag van het laatste jaar van de Duitse bezetting. Beduidend minder vrolijk dan het oorspronkelijke plan.
In dat finale jaar van de oorlog maakte Oorthuys zijn meest bekende werk, wat hij pas in 1970 zou bundelen in het boek Het laatste jaar.
Het was een gruwelijk jaar. De winter was ijzig koud en er was nauwelijks eten noch bruikbaar stookmateriaal. De Hongerwinter was de laatste veldslag onder de Nederlandse bevolking. Oorthuys fotografeerde wat hij zag maar niet wilde zien.
Omvangrijk archief
Het hele oeuvre van Oorthuys ligt in de archieven van het Nederlands Fotomuseum, waaronder 442 contactalbums. Die albums gebruikte Oorthuys om foto’s te kunnen laten zien aan bijvoorbeeld klanten. In totaal zitten er zo’n half miljoen contactafdrukken in al die albums. Het vormt een belangrijke catalogus voor zijn archief, omdat alle afdrukken corresponderen met de bijbehorende negatiefnummers. Met dat doel gebruikt het Fotomuseum ze dus ook nog steeds. En dat is natuurlijk niet erg goed voor het behoud van die albums.
Op dit moment liggen die 442 albums in enorme koelcellen in Rotterdam. De koude vertraagt de achteruitgang van de albums, maar stopt deze niet. Daarom heeft het Fotomuseum nu besloten om al deze contactalbums te digitaliseren:
Captions for Cas
Het museum heeft nogal haast met dit project. Want veel van die inmiddels oude foto’s missen een accurate omschrijving. Oudere generaties zouden daarbij kunnen helpen, maar hoe langer je daarmee wacht, hoe minder mensen er nog uit die oudere generaties zijn overgebleven…
Vanaf februari 2018 zet het Fotomuseum een deel van de reeds gedigitaliseerde albumpagina’s online. Onder de titel Captions for Cas kan iedereen beschrijvingen toevoegen aan de foto’s. Uiteraard worden die nog wel gescreend door een museummedewerker zodat eventuele grapjassen elders hun heil moeten zoeken.
En natuurlijk plakt het Fotomuseum hier ook een overzichtstentoonstelling aan vast. Immers, maandenlang met je neus op die negatieven zitten, geeft vast weer nieuwe inzichten op het werk van Oorthuys. Na Rotterdam gaat de tentoonstelling op een internationale tour. Want “onze” fotografen moeten we natuurlijk ook buiten onze landsgrenzen een beetje showen.
DIGITALISERING CAS OORTHUYS
Het Nederlands Fotomuseum start met het digitaliseren van alle 442 contactalbums van Cas Oorthuys, één van de meest invloedrijke Nederlandse fotografen. In de afgelopen jaren is het besef ontstaan dat deze fragiele albums een belangrijke museale waarde hebben voor het Nederlands fotografisch erfgoed. Daarom wil het museum de albums niet langer als gebruiksvoorwerp behandelen, maar als unica bewaren. Om het archief van Oorthuys toch toegankelijk te houden start het museum met het digitaliseren van alle contactalbums. Dit wordt één van de grootste digitaliseringsprojecten in de geschiedenis van de Nederlandse fotografie.
Het officiële startschot voor dit project wordt gegeven tijdens de internationale fotobeurs Paris Photo in de Fondation Custodia in Parijs, in het bijzijn van de Nederlandse ambassadeur dhr. Pieter de Gooijer.
Kabinet van Cas
Het Nederlands Fotomuseum beheert het volledige archief van fotograaf Cas Oorthuys (1908-1975). Oorthuys is één van de belangrijkste Nederlandse fotografen van de 20ste eeuw en kan zich meten met de internationale top van de naoorlogse documentaire fotografie als Werner Bischof en Henri Cartier-Bresson.
Een bijzonder onderdeel van dit archief is het zogenaamde Kabinet van Cas, bestaande uit 442 contactalbums. Samen met zijn vrouw Lydia vervaardigde Oorthuys deze albums met daarin handmatig ingeplakte contactafdrukjes van 6x6 cm. Die albums gebruikten zij om foto’s te kunnen laten zien aan o.a. klanten om vervolgens meteen het bijhorende negatief te kunnen vinden voor het maken van een afdruk.
De albums staan in 36 houten kastjes, gerangschikt op thema. In totaal bevatten de albums meer dan 500.000 contactafdukken, die direct toegang geven tot de negatiefnummers. Daarom is het voor het beheer en gebruik van het Oorthuys archief van onschatbare waarde. Tot op de dag van vandaag worden de albums op deze manier geraadpleegd.
Deze albums zijn uniek in de geschiedenis van de Nederlandse fotografie. Bovendien geven aantekeningen bij de foto’s in de albums inzicht in de werkwijze van Oorthuys. Dit maakt het Kabinet van Cas tot een museaal object. Daarom wil het museum de albums niet langer als gebruiksvoorwerp behandelen, maar als unica bewaren in het depot. Om het archief van Oorthuys toch toegankelijk te houden start het museum met het digitaliseren van alle albums.
Captions for Cas
Het Nederlands Fotomuseum grijpt dit moment aan om tegelijkertijd een slag te slaan met de beschrijving van het archief van Oorthuys. De urgentie is hoog, omdat de verwachting is dat veel kennis over het werk van Oorthuys ligt bij de oudere generaties. Onder de titel Captions for Cas komt vanaf februari 2018 een deel van de reeds gedigitaliseerde contactvellen online te staan. Via dit online platform kan iedereen meewerken aan het beschrijven van foto’s.
Overzichtstentoonstelling najaar 2018
Tegelijkertijd maakt het Nederlands Fotomuseum zich op voor de langverwachte overzichtstentoonstelling van het werk van Cas Oorthuys. Onderzoek naar zijn contactalbums en het omvangrijke archief met vintage prints zal ertoe leiden dat de tentoonstelling nieuwe inzichten bieden op het werk van Oorthuys.
De tentoonstelling wordt geopend op 14 september 2018 in het Nederlands Fotomuseum, waarna een internationale tour volgt. Bij de tentoonstelling verschijnt een publicatie.
Wingender had diverse mogelijkheden overwogen voor het onderbrengen van zijn collectie: universiteitsbibliotheken, de Koninklijke Bibliotheek en nog andere, maar was uiteindelijk tot de slotsom gekomen dat het Nederlands Fotomuseum de beste plek was. Alles staat nu keurig in de kelder opgeslagen.
Zeldzame uitgaven
In de tentoonstelling was een overzicht te zien van de breedte van zijn collectie, gerangschikt in onderwerpen als educatie, gezondheidszorg, emancipatie, politiek en cultuur. De collectie is de grootste privéverzameling van Nederlandse fotoboeken en fotografisch geïllustreerde publicaties ooit.
Jan Wingender kocht zijn eerste fotoboek in 1956, toen er onder verzamelaars nog nauwelijks belangstelling voor het fotoboek bestond. Dit groeide uit tot een collectie van meer dan 7.000 titels, daterend van 1861 tot 2011. De expositie toont zeer bijzondere en zeldzame uitgaven, waaronder De Jordaan van Dolf Toussaint en Het boek van PTT van Piet Zwart. De Collectie Wingender is in 2011 door het Nederlands Fotomuseum met steun van het Mondriaan Fonds aangekocht.
Nederlandse fotografen
Jan Wingender (1934), is geboren en getogen in de Amsterdamse Jordaan. Na een opleiding aan de Nijverheidsschool, kreeg hij een aanstelling als leraar aan de technische school in Amersfoort. De tentoonstelling ‘The Family of Man’ (Stedelijk Museum Amsterdam, 1956) maakte een enorme indruk op hem; zijn interesse in fotografie was gewekt.
Hij begon in zijn vrije tijd te fotograferen én fotoboeken te verzamelen. Vanaf halverwege de jaren zestig groeide zijn collectie gestaag en specialiseerde hij zich in het werk van Nederlandse fotografen. Zijn huis toverde hij om tot een ware fotografiebibliotheek. Onderzoekers, historici en curatoren hebben jaren lang dankbaar gebruik kunnen maken van zijn collectie, kennis en inventarislijsten bij het samenstellen van tentoonstellingen en publicaties.
Rode draad
De tentoonstelling omvat een selectie fotoboeken die thematisch is ingedeeld. Daarbij wordt het accent gelegd op publicaties die een sterk maatschappelijke functie hadden, omdat die typerend zijn voor de manier waarop Jan Wingender heeft verzameld. Beginnend bij Wingenders meest bepalende aankoop, het fotoboek De Jordaan van de onlangs overleden fotograaf Dolf Toussaint, leidt de rode draad in de expositie langs zeer bijzondere en veelal ook zeldzame uitgaven die ooit een informatieve of wervende functie hadden op het gebied van educatie, gezondheidszorg, emancipatie, politiek en cultuur. Bij deze publicaties waren ooit fotografen betrokken als Cas Oorthuys, Jan Versnel en Meinard Woldringh, en grafisch vormgevers(bureaus) als Studio Ahrend, Jan Bons, Piet Marée en Piet Zwart.
Enkele titels die te zien zijn:
Film interview
In de tentoonstelling draait een filmisch interview met Jan Wingender waarin hij vertelt over zijn passie en de manier waarop hij heeft verzameld, in een tijd waarin er nog nauwelijks kennis van of belangstelling voor de geschiedenis van het fotoboek bestond. De tentoonstelling is samengesteld door Frits Gierstberg (senior curator Nederlands Fotomuseum) en Hinde Haest (curator).
Een publicatie over de Collectie Wingender verscheen begin 2017 bij uitgeverij Komma onder de titel 1/100. Dutch Photographic Publications from the Wingender Collection met teksten van Hinde Haest en vormgegeven door Typography Interiority & Other Serious Matters.
Collectie bij elkaar
Dankzij een schenking van Jan Wingender en een subsidie van het Mondriaan Fonds heeft het Nederlands Fotomuseum zijn collectie kunnen verrijken met de Collectie Wingender. Hiermee wordt een grote wens van Jan Wingender vervuld: zijn collectie blijft onder zijn naam bij elkaar bewaard in een gespecialiseerde Nederlandse instelling en ook in de toekomst voor een breed publiek toegankelijk.
Een inventarisatielijst van de Collectie Wingender is te vinden op www.nederlandsfotomuseum.nl/collectie-jan-wingender
https://www.nederlandsfotomuseum.nl/tentoonstelling/wingender-fotoboeken/
