SUPPRESSED BY THE SAVIOUR
HESTER DEN BOER
Russia today: Putin’s regime glorifies the idea of a strong leader and the communist dictator Stalin is praised for leading the Soviet Union to victory over Nazi Germany. But during the thirty year rule of Stalin millions of innocent citizens were imprisoned in forced labour camps (the Gulag), executed or exiled. What about that dark part of Russia’s history?
For six months Hester den Boer travelled in Siberia. She visited former campsites, interviewed victims of the Stalinist terror, met with researchers who are now under prosecution themselves and talked to people who think Russia is in need of a strong leader like Stalin. In her project she brings these opposing voices together.
The fact that Stalin was the architect of the Gulag is silenced and many Russians believe that the repression was necessary to remain order in the country. How do Russians today cope with this dark page in the history of their country?
This exo also marks the launch of the non-fiction book 'Onderdrukt door de Verlosser' and a series of online visual stories made on the storytelling platform Slices.
Waarom Stalin in toenemende mate wordt bewonderd door miljoenen Russen
Rusland en Stalin Reizend door Rusland onderzocht Hester den Boer de toenemende verheerlijking van Stalin.
Michel Krielaars
18 januari 2019
Foto: Hester den Boer
Hester den Boer: Onderdrukt door de verlosser. Een zoektocht naar Stalins erfenis in het Rusland van nu.
Atlas Contact, 272 blz. € 21,99
●●●●●
De fototentoonstelling Suppressed by the saviour van Hester den Boer is t/m 3/2 te zien in de Melkweg in Amsterdam en op nrc.nl/index/inbeeld.
Van alle Russen beschouwt 38 procent Stalin als de ‘grootste figuur aller tijden’. Nu zou je verwachten dat deze bewonderaars de dictator zelf hebben meegemaakt. Maar het tegendeel is waar, zo blijkt uit het ontluisterende Onderdrukt door de verlosser. Een zoektocht naar Stalins erfenis in het Rusland van nu van journalist Hester den Boer (1981). Stalin wordt in toenemende mate bewonderd door miljoenen Russen van alle leeftijden. En dan zijn er ook nog ontelbare anderen die hem zijn misdaden, waarbij 10 à 12 miljoen mensen zijn vermoord, vergeven. Als verklaring daarvoor voeren ze aan dat de goelag nodig was om Hitler te kunnen verslaan. Of dat Stalin zelf niet verantwoordelijk was voor de terreur. Of dat hun land onder Stalin orde en discipline kende, die tegenwoordig ontbreken.
Zulke opvattingen komen het Kremlin goed uit. Het Poetin-regime presenteert Stalin als het symbool van een sterke regering, aan wie het volk zich dient te onderwerpen voor zijn eigen veiligheid. Op die wijze verdedigt het ook de repressie, waarbij tegenstanders ‘buitenlandse agenten’ worden genoemd.
In 2016 en 2017 reisde Den Boer naar enkele belangrijke plaatsen waar de Stalin-terreur zich voltrok, zoals strafkampen in de Noordelijke IJszee en in het Verre Oosten bij Magadan. Het heeft een voortreffelijk en boeiend boek opgeleverd, dat de omgang van veel Russen met het Stalin-verleden in een verontrustend daglicht plaatst.
Massagraf
Den Boer begint haar onderzoek in het Siberische stadje Kolpasjevo. In 1979 kwam daar door erosie van de oever van de Ob een massagraf bloot te liggen. Het bevond zich op de plaats van een voormalig executieterrein, waar in de jaren dertig duizenden Sovjetburgers waren geëxecuteerd. Hun lijken bleken door de gunstige bodemgesteldheid te zijn gemummificeerd. Toegestroomde inwoners van het stadje herkenden vermiste familieleden en vrienden. Velen hadden een kogelgat in hun achterhoofd.
Ooggetuigen vertellen Den Boer dat de KGB meteen in actie kwam en het graf met een hogedrukspuit leeg spoelde. De lijken werden, verzwaard met ijzer, naar de rivierbodem afgezonken. Niemand kreeg uitleg van de autoriteiten. Er werd gedaan alsof er niets was gebeurd. Wilde je geen problemen, dan hield je je mond.
Den Boer ziet overal sterke overeenkomsten tussen het Rusland van Poetin en de Sovjet-Unie. Zo is er ook nu een kritische minderheid die zich niets van de staatspropaganda aantrekt. Den Boer spreekt bijvoorbeeld met regisseur Anastasia Patlaj van theatergroep Teatr.doc, dat een ‘welgemeend advies’ van de autoriteiten kreeg om een stuk over het massale anti-Poetinprotest van 6 mei 2012 niet op te voeren. Toen de acteurs dit in de wind sloegen, kon de première weliswaar doorgaan, maar werd een week later wel de huur van hun pand opgezegd.
Kritiek op Facebook
De huidige repressie heeft volgens Patlaj wel tot een artistieke bloei geleid, die vergeleken kan worden met de hoogtijdagen van de dissidentenbeweging in de jaren zeventig, toen grootse literatuur werd geschreven.
Het verschil is alleen dat er onder Poetin zelden een kritische kunstenaar in de gevangenis belandt. Daarentegen vertelt een mensenrechtenactivist dat je in de provincie al kunt worden opgepakt als je iets kritisch over de Krim of Oekraïne op Facebook deelt.
Vooral de jonge Stalin-fans die Den Boer spreekt, zetten je aan het denken. Zo beweert een amateur-historicus, die zich uit hobbyisme met het goelag-verleden bezighoudt, dat Stalin geen slecht mens was. De kampen zou hij uit economische noodzaak hebben opgericht. Terwijl onomstreden bewezen is dat de goelag allerminst lucratief was.
Trauma
Overtuigend legt Den Boer het collectieve trauma van Rusland bloot, dat wordt versterkt doordat elke familie zowel slachtoffers als daders telt. Gevoegd bij de patriottistische propaganda over Stalin als winnaar van de oorlog tegen de nazi’s belooft dat weinig goeds voor de toekomst.
Aan het slot van haar boek laat Den Boer een Rus, die na de val van de Sovjet-Unie tevergeefs hoopte dat zijn land door het Westen zou worden omarmd, de huidige situatie samenvatten. Uit rancune over die ‘afwijzing’ door het Westen heeft het land volgens hem een positieve identiteit gecreëerd op grond van zijn eigen geschiedenis. En die is tegenovergesteld aan alles waar het Westen voor staat. Dat je in zo’n geval je toevlucht zoekt bij Stalin, onder wiens juk Rusland groot, machtig en onoverwinnelijk was, ligt voor de hand.
Onderdrukt door de Verlosser, de erfenis van de Stalin-terreur
Eva Cukier Heleen Peeters
14 januari 2019 om 15:56
Tijdens het Stalin-regime (1922–1953) werden miljoenen onschuldige Russen gevangengezet in werkkampen, verbannen of geëxecuteerd als volksvijand. Het was lange tijd gevaarlijk om te praten over de repressie, een voorzichtige confrontatie met het verleden kwam pas onder Gorbatsjov op gang. Vandaag de dag plaatsen de Russische autoriteiten Stalin steeds vaker in een gunstig daglicht, als de krachtige leider die de Sovjet-Unie de overwinning op nazi-Duitsland bezorgde. Schoolboeken noemen hem een ‘efficiënt manager’ en verzwijgen of relativeren zijn misdaden. Veel Russen geloven dat de Stalin-repressie nodig was om de orde in het land te handhaven. Voor haar boek Onderdrukt door de Verlosser bezocht fotograaf en journalist Hester den Boer in Rusland voormalige kamplocaties, interviewde ze slachtoffers van de Stalin-terreur en sprak ze met onderzoekers die nu zelf worden vervolgd. De foto’s zijn vanaf 11 januari te zien op een expositie in cultureel centrum de Melkweg in Amsterdam
Vorkoeta, hoofdstad van de ijskoude provincie Komi, is gebouwd op de restanten van de goelag. Nadat er in de jaren 20 steenkool werd gevonden, vaardigde Stalin een resolutie om het gebied moest te ontginnen. Gevangenen werden ingezet als arbeidskrachten in de mijnen.
Een massagraf in de toendra rondom de noordelijk gelegen mijnstad Vorkoeta, gebouwd op de restanten van het grootste goelagcomplex van het Europese deel van de Sovjet-Unie.
Linkerfoto: Viktor Genrichovitsj in het stadje Oest-Omtsjoeg in Siberië. Hij is de zoon van een goelag-gevangene en zelf geboren in ballingschap.
Rechterfoto: Bewijs van rehabilitatie van de onder Stalin opgelegde status van volksvijand. De pas geeft recht op korting op het openbaar vervoer en een kleine aanvulling op het pensioen.
In het Siberische stadje Kolpasjevo werd in 1979 een groot massagraf gevonden, duizenden lijken dreven in het water van de rivier de Ob. De lichamen bleken van geëxcuteerde gevangenen die in de bodem waren gemummificeerd. Sommigen inwoners herkenden familieleden, maar KGB zonk de lijken af en verbood over de vondst te spreken:
Linkerfoto: Antonia Novosad (89) zat als politieke gevangene tien jaar in een strafkamp in Kolyma. Na haar vrijlating keerde ze terug naar haar geboorteplaats in Oekraïne, maar ze kon er niet aarden. Nu woont ze in Magadan, niet ver van het kamp waar ze heeft gezeten.
Rechterfoto: Foto’s van Antonia Novosad
De haven waar de gevangenen per boot aankwamen in Magadan. Antonia Novosad kijkt vanuit haar raam uit op deze haven, waar ook zij als gevangenen aankwam.
Linkerfoto: Amateurhistoricus Joeri Dimitriëv was betrokken bij de ontdekking van een massagraf bij Sandarmoch in Karelië. Al dertig jaar struint hij de bossen af op zoek naar massagraven en restanten van de kampen. Dmitriëv werd in 2016 gearresteerd voor ontucht met zijn pleegdochter en illegaal wapenbezit. In juni 2018 werd hij opnieuw gearresteerd. Het bewijs is zwak, volgens zijn verdediging is de aanklacht gefabriceerd om zijn werk in diskrediet te brengen.
Rechterfoto: De herdenkingsplek van het massagraf in Sandarmoch. Er liggen negenduizend lichamen, slachtoffers van de terreur.
Een beeld van Stalin in het museum Panorama in Wolgograd, het voormalige Stalingrad.
Een oorlogsmonument in de stad Wolgograd, het voormalige Stalingrad.
Het hoofdgebouw van de Russische inlichtingendienst FSB in Moskou. De FSB is opvolger van de KGB en instrumenteel in de huidige vervolging van burgers die zich afzetten tegen de staat.